Rzym

ius publicum

Prawo publiczne

ius privatum

prawo prywatne

Ius commune

prawo pospolite, przysługiwało szerokiemu kręgowi osób, zawierało normy mające powszechne zastosowanie, o generalnym charakterze

Ius singulare

prawo wyjątkowe, zawierało normy odnoszące się do ściśle określonych grup

ius strictum

Prawo ścisłe

ius aequum

Prawo słuszne

Ius gentium

– normy prawne obowiązujące wszystkich mieszkańców państwa rzymskiego

Ius honorarium

część prawa rzymskiego obejmująca przepisy zawarte w edyktach magistratur j

fontes iuris)

źródła prawa

Lex duodecim tabularum

Ustawa XII Tablic

Tablice I- III

Proces cywilny

Tablice IV-V

Prawo rodzinne, spadkowe

Tablice VI-VII

Prawo majątkowe

Tablice VIII-IX

Prawo karne

Tablica X

Prawo sakralne

Tablice XI-XII

Przepisy uzupełniające

działalność jurystów

respondere – udzielanie opinii/cavere – udzielanie praktycznej pomocy/agere – udzielanie porad

contio

zgromadzenie ludowe

rogatio

Odczytanie wniosku(o ustawe) na zgromadzeniu ludowym

lex rogata, lex lata

Uchwalenie ustawy na zgromadzeniu

plebiscita

uchwały plebsu

leges perfectae

Ustawy doskonałe, ich przekroczenie powodowało nieważność czynności

leges minus quam perfectae

Ustawy mniej doskonałe, powodujące tylko karę

Senatus consulta

Uchwały senatu

Ius edicendi

Prawo rocznej zapowiedzi działalności pretora

actiones

skarga/powództwo

exceptiones

zarzut procesowy

edictum translaticum

Zaczerpnięcie przepisów przez pretora z edyktów jego poprzednika

edicta nova

Nowe przepisu pretora

digesta

całościowe opracowanie rozstrzygnięć prawnych danego autora mające moc ustawy

Decreta

Rozstrzygnięcia cesarza w sprawach indywidualnych, które nabierały charakteru rozstrzygnięć ogólnych

Rescripta

odpowiedzi cesarzy na pytania urzędników, sędziów, zwykłych obywateli

constitutiones principis

Konstytucje cesarskie

Mandata

pisemne instrukcje cesarzy dla urzędników, zwłaszcza namiestników prowincji

Codex Gregorianum

uporządkowany prywatny zbiór konstytucji cesarskich z okresu od cesarza Hadriana do 291 r

Codex Hermogenianus

uzupełnienie poprzedniego Codex Gregorianum dokonane w obrębie panowania Dioklecjana

Codex Theodosianus

pierwszy oficjalny zbiór ustaw cesarskich. Prace kodyfikacyjne zostały podjęte przez cesarza Teodozjusza II

Instytucje

wstępny podręcznik Justyniana do nauki prawa, o mocy ustawy

Digesta

urzędowy, podniesiony do rangi ustawy zbiór fragmentów pism jurystów

Kodeks

zbiór konstytucji cesarskich. Miał dwie edycje: pierwsza z nich – to ogłoszony w 529 r. Codex

Corpus Iuris Civilis

Corpus Juris CivilisJustynian traktował Instytucje, Digesta i Kodeks jak jedną całość

legis actio

postępowanie legisakcyjne

postępowanie formułkowe

per formulas

in iure

faza przygotowawcza procesów leg i form.

apud iudicem

faza rozstrzygająca procesów leg i form

cognito extra ordinem

Postępowanie nadzwyczajne/kognicyjne

legis actio sacramento

postępowanie z ustanowieniem zakładu pieniężnego

legis actio per iudicis arbitrive postulationem

postępowanie poprzez żądanie wyznaczenia arbitra lub sędziego

legis actio per conditionem

postępowanie przez zapowiedzenie terminu nowej rozprawy

legis actio per manus iniectionem

postępowanie przez położenie ręki

legis actio per pignoris capionem

postępowanie przez zabranie zastawu

legis actio sacramento in rem

forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczami

legis actio sacramento in personam

forma pozwalająca dochodzić roszczeń o charakterze osobistym

in ius vocatio

wezwanie pozwanego przed magistraturę

vadimonium

Ustalony z pozwanym termin jego wstawienia się przed magistraturą

vindex

Poręczyciel wezwania przed magistrature

confessio in iure

Gdy pozwany uznał roszczenie powoda

indefendus

Termin, który określał pozwanego unikającego wdania się w spór

litis contestatio

Stwierdzenie sporu dokonywane w drodze oświadczenia stron

sententia

wyrok

editio actionis

obowiązku uprzedzenia kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu.

Nominatio

W formułce - wyznaczenie sędziego

Intentio

w formułce - żądanie powoda, które obejmowało przedmiot żądania oraz podstawę skargi

Condemnatio

część formułki, w której sędzia otrzymywał władzę zasądzenia lub uwolnienia pozwanego

Demonstratio

część formułki zawierająca zwięzły opis stanu faktycznego

Adjudicatio

część formułki, która pozwalała sędziemu przysądzić rzecz jednej ze stron

praescriptio pro reo

w interesie pozwanego

Exceptio

część formułki umieszczana w interesie pozwanego, zawierająca zarzut procesowy

Replicatio

– klauzula, za pomocą której powód odpiera zarzut procesowy zawarty w exceptio

Actiones in rem

służyły do ochrony bezwzględnego władztwa nad rzeczami

Actiones in personam

sankcjonowały osobiste uprawnienia wierzycieli przeciw dłużnikom

Actiones perpetuae

powództwa dawnego prawa cywilnego miały charakter „wieczysty” (perpetuae),

actiones civiles

nawiązywały do ius civile, przede wszystkim do Ustawy XII Tablic,

Actiones honorariae

SKargi, które opierały się na prawie pretorskim

actiones utiles

skarga „analogiczna”, odnoszona do sytuacji, które dotychczas nie korzystały z ochrony

Powództwo ze zmianą podmiotów

powództwo analogiczne prowadzące do powstania praktyki zastępstwa procesowego

actiones ficticiae

Powództwo tworzone przez pretora wobec sytuacji regulowanych przez ius civile, ale nie identycznych

vadimonium

przyrzeczenie stawienia się w określonym terminie przed sądem pod rygorem zapłaty przeciwnikowi

denegatio actionis

odmowa ochrony procesowej

iusiurandum

wyjaśnianie sporu za pomocą przysięgi

transactio

ugoda

Negatio

Zaprzeczenie pozwanego w etapie in iure, iż istnieje słuszna podstawa do wszczęcia sporu

Exceptio

forma wdania się w spór polegająca na przeciwstawieniu żądaniu powoda pewnych, odmiennych, okoliczności

Pluris petito

Nadmierne żądanie ze strony powoda

Iudicia bonae fidei

Powództwa oparte na „dobrej wierze”

condemnatio pecuniaria

Wymóg kondemnacji pieniężnej i jego złagodzenie

res iudicata

Sprawa rozstrzygnięta wyrokiem

restitutio in integrum

pozaprocesowy środek ochrony służący do anulowania skutków postępowania i wyroku

venditio bonorum

Egzekucja majątkowa

bonorum emptor

W egzekucji majątkowej Nabywca majątku dłużnika, który poddawał go licytacji

Cessio bonorum

złagodzenie egzekucji w stosunku do dłużników, którzy popadli w trudności nie ze swojej winy

actor

powód

reus

pozwany

Kognitor (cognitor)

Upoważniony zastępca w procesie cywilnym.

Stypulacje pretorskie

pretor, na prośbę zagrożonego szkodą, wymuszał na drugiej stronie stypulacyjne zapewnienie pokrycia ewentualnej szkody

Missiones

uprawnienie do wprowadzenia zainteresowanej osoby w posiadanie majątku drugiej osoby, w całości (missio in bona) lub w części (missio in rem)

Zdolność prawna

zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków

status liberatis

prawo rzymskie rozróżniało ludzi wolnych (liberi) i niewolników (servi)

status civitatis

określał pozycję osoby ze względu na obywatelstwo

tatus familiae

określał pozycję osoby ze względu na położenie prawne w rodzinie

capitis deminutio

umniejszenie prawa, np utrata wolności - capitis deminutio maxima

capitis deminutio media

konsekwencja kary wygnania, pozbawiała obywatelstwa i pozycji w rodzinie, ale pozwalała zachować wolność

capitis deminutio minima

wywoływała jedynie skutki w zakresie prawa cywilnego, tj. zerwanie więzów agnacyjnych

postliminium

gdy jeniec wrócił z niewoli – jego prawa odżywały na podstawie prawa powrotu do poprzedniego miejsca zamieszkania i poprzedniej sytuacji prawnej

fictio legis Corneliae

jeżeli Rzymianin zmarł w niewoli, to na podstawie lex Corneliae przyjmowano fikcję iż jego śmierć nastąpiła w chwili popadnięcia w niewolę

Liberi

ludzie wolni

serwus, ancilla

niewolnik, niewolnica

Libertini

wyzwoleńcy – to osoby, których niewola zgasła na skutek wyzwolenia

Półwolni

Zalicza się do nich dłużników poddanych egzekucji osobistej, najemnych gladiatorów, osoby wykupione spod niewoli nieprzyjacielskiej aż do czasu spłacenia sumy wykupu,

manumissio vindicta

wyzwolenie dokonywane przez właściciela przed organem władzy państwowej, w formie pozornego procesu windykacyjnego

manumissio censu

wyzwolenie przez wpis na listę obywateli rzymskich

manumissio testamento

nadanie wolności zawarte w testamencie

manumissio testamento directa

testator w testamencie przy użyciu formuły rozkazującej wyzwalał niewolnika.

manumissio testamento fideicommissaria

iż testator zwracał się z prośbą do dziedzica o wyzwolenie niewolnika.

manumissio inter amicos

ustne oświadczenie dokonane w obecności przyjaciół jako świadków

manumissio per epistulam

pisemny list wyzwoleńczy, skierowany do niewolnika

manumissio in ecclesia

wyzwolenie wobec Kościoła – oświadczenie złożone w kościele.

ius suffragi

prawo do udziału i głosowania na zgromadzeniach ludowych

ius honorum

prawo piastowania urzędów

ius conubii

prawo zawierania związków małżeńskich uznanych przez ius civile

ius commerci

prawo do udziału w obrocie gospodarczym i zawierania aktów prawnych uznawanych przez ius civile

legis actio

prawo występowania przed sądem celem dochodzenia swoich roszczeń uznawanych przez ius civile

patria potestas

prawo przysługujące mężczyznom do sprawowania władzy ojca rodziny

testamenti factio activa oraz testamenti factio passiva

prawo sporządzania ważnego testamentu oraz prawo bycia dziedzicem ustanowionym przez testament

Latini prisci lub veteres

Latynowie dawni

Latini coloniarii

Latynowie osiedleni

Latini Iuniani

Latynowie juniańscy

cognatio

więzi krwi

Existimatio

cześć obywatelska – poważanie, jakie należało się obywatelowi w życiu społecznym.

Turpitudo

polegała na tym, iż pewna osoba doznawała pewnego poniżenia jej godności osobistej w opinii społecznej na skutek trybutu życia przynoszącego ujmę na honorze

Prodigus

odebranie marnotrawcy zarządu majątku odziedziczonego, jeśli go trwonił i narażał rodzinę na ubóstwo

Czynność kauzalna

zawisłe od causa, np. tradycja jako sposób przenoszenia własności

mortis causa

Czynności na wypadek śmierci

Metus

czynność prawna zawarta pod wpływem groźby

error in corpore

błąd dot. tożsamości przedmiotu lub osoby, np. ktoś kupił ocet zamiast wina.

error in negotio

błąd co do rodzaju (typu) czynności prawnej, np. ktoś podpisał akt darowizny, sądząc mylnie iż podpisuje akt kupna sprzedaży

error in persona

error in persona – błąd dot. tożsamości osoby, z którą miał być zawarty akt prawny, lub której miały dotyczyć skutki prawne

error in materia

błąd dot. materii przedmiotu, (kupiono dzban srebrny myśląc że złoty) – czynność prawna była tu nieważna

error in qualitate

error in qualität

error in nomine

błąd dotyczący nazwy

exceptio doli

zarzut procesowy przeciwko powództwu działającego podstępnie o wykonanie czynności prawnej dokonanej pod wpływem dolus

actio doli

skarga przysługiwała poszkodowanemu, który wykonał już niekorzystne zobowiązanie pod wpływem dolus

restitutio in integrum propter dolum

poszkodowany mógł dochodzić przywrócenia do stanu sprzed dokonania oszukańczej czynności prawnej

exceptio metus

dłużnik mógł się uchylić od spełnienia wymuszonego zobowiązania jeśli jeszcze go nie wypełnił a został pozwany o jego wypełnienie przez nieuczciwego kontrahenta

restitutio in integrum propter metum

poszkodowany mógł dochodzić przywrócenia do stanu sprzed dokonania wymuszonej groźbą czynności prawnej

Essentialia negotii

elementy niezbędne do powstania danej czynności prawnej, decydujące o przynależności danej czynności do określonego typu czynności

Naturalia negotii

elementy treści czynności prawnej, które zależały od stron. Regulowane były przez normy prawa względnie obowiązującego. Były to elementy niekonieczne

Accidentalia negotii

dodatkowe postanowienia szczególne (klauzule) istotne dla stron i przez nie wprowadzone do treści czynności prawnych

condicio

Warunek

dies

termin

modus

polecenie, klauzula zawarta w czynności nieodpłatnej, nakładającej na osobę otrzymującą przysporzenie obowiązek pewnego zachowania się

occupatio

Zawłaszczenie rzeczy niczyjej

konwalescencjia

Możliwość nadania rzeczy nieważnej prawnego znaczenia

Nabycie pierwotne

Przykładem takiego nabycia prawa było zawłaszczenie rzeczy niczyjej

Nabycie pochodne

nabywca nabywał prawo od innej osoby, tj. od poprzednika, który przenosił prawo na nabywcę

Sukcesja uniwersalna

abywający na podstawie jednej czynności prawnej nabywał ogół praw majątkowych

Sukcesja syngularna

nabywca nabywał pojedyncze, indywidualnie oznaczone prawa od zbywcy, każde na podstawie osobnej czynności prawnej

Nabycie konstytutywne

Np. zbywca gruntu ustanawiał na nim prawo wieczystej dzierżawy na rzecz osoby, która to

Nabycie translatywne

np. sprzedaż obciążonego gruntu pociągało przejście prawa własności gruntu wraz z tymi obciążeniami

Konwersja

można było utrzymać nieważną czynność prawną w mocy, jeżeli spełniała ona wymogi innego typu (np. nieważne testamenty utrzymywały się jako kodycyle)

Zastępstwo bezpośrednie

zachodzi wówczas, gdy przedstawiciel działa w cudzym imieniu, a skutki jego działania spadają wprost na reprezentowanego

emancipatio

Wyzwolenie spod władzy pater familias

w linii prostej (linea recta)

pokrewieństwo oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej – z krewnymi wstępnymi (ascendentes, np. pradziadek, dziadek, ojciec)

w linii bocznej (linea obliqua)

pokrewieństwo oparte na pochodzeniu wszystkich od jednego, wspólnego przodka – z krewnymi bocznymi (collaterales, np. rodzeństwo).

gradus

stopień pokrewieństwa

conubium

zdolność dwojga osób do zawarcia między sobą pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego, czyli iustum matrimonium

dojrzałość fizyczna

granica określona wiekiem: 14 lat dla mężczyzn, 12 lat dla kobiet

zgoda małżeńska (consensus)

wymagane zgodne oświadczenie woli zawarcia związku

Confarreatio

akt sakralny, dokonywany wobec dwóch najwyższych kapłanów i w obecności 10 świadków

Coemptio

akt dokonywany przy zastosowaniu emancypacji. Zwierzchnik familijny kobiety (albo ona sama) odstępował mężowi władzę agnacyjną za symboliczną zapłatą

Usus

powodował automatyczną przemianę istniejącego dotąd małżeństwa sine manu w cum manu

Małżeństwo cum manu

kobieta wychodziła z familii agnacyjnej swego ojca a wchodziła do familii i pod władzę męża.

Małżeństwo sine manu

nie zmieniało niczego w dotychczasowej przynależności familijnej żony. Jeśli była sui iuris – pozostawała nią nadal i nadal była pod opieką swoich opiekunów

donatio

Darowizna

Dos profecticia

Posag pochodzący od ojca – ustanawiał go zwierzchnik agnacyjny kobiety

Dos adventicia

pochodzący z innego źródła - mógł go ustanowić ktokolwiek, np. sama żona, która wydzieliła posag dla siebie samej z majątku osobistego, jej matka, krewni, itd.

dotis datio

realne przysporzenie wartości majątkowych składających się na posag. Jeżeli po dokonaniu przysporzenia do małżeństwa nie doszło – ustanawiający mógł żądać zwrotu posagu,

dotis dictio

jednostronne, ustne przyrzeczenie ustanowienia posagu

dotis promissio

dwustronne przyrzeczenie ustanowienia posagu, złożone i przyjęte w formie stypulacji

Concubinatus

trwały związek dwojga wolnych osób, zawiązany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński

arogacja

arogowany, dotychczas sui iuris, spadał do roli alieni iuris i przechodził pod władzę arogującego wraz ze swym majątkiem oraz wszystkimi osobami podległymi.

adopcja właściwa

adoptowany nie zmieniał swej sytuacji prawnej, przechodził tylko z jednej familii do drugiej

legitimatio

nadanie dzieciom z konkubinatu stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie.

in manu

Wejście pod władzę żony

Ius vitae nescisque

prawo życia i śmierci

Ius vendendi

uprawnienie do sprzedaży dzieci

Peculium

wydzielone z majątku familijnego poszczególne elementy (np. bydło, sumy pieniężne) i powierzone w odrębny zarząd dzieciom oraz niewolnikom.

Peculium castrense

zaliczano do niego to, co Filius familiae nabył jako żołnierz w wojsku (żołd, łupy wojenne). Był to odrębny majątek syna – także pod względem prawnym

Tutela impuberum

opieka nad dziećmi i niedojrzałymi, której celem było przedłużenie zakończonej przedwcześnie władzy ojcowskiej

tutela legitima

opieka ustawowa, do jej sprawowania powoływano najbliżsych agnatów. Tutor jako spadkobierca, był osobą zainteresowaną w sprawowaniu opieki

tutela testamentaria

Ustawa XII Tablic dawała ojcu możliwość powołania opiekuna w testamencie.

tutela dativa

opieka ustanawiana na zarządzenie władzy, gdy brakowało opiekuna ustawowego lub testamentowego

powództwo popularne

przysługujące każdemu obywatelowi (oprócz pupila), wnoszono je w czasie trwania opieki, a celem było usunięcie opiekuna, który nadużył zaufania

powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków

pupil po zakończeniu opieki dochodził podwójnej wysokości tego, co opiekun rozmyślnie sprzeniewierzył

actio tutelae

za jej pomocą pupil domagał się rozliczenia ze sprawowania opieki