biologia definicje 14

neuroprzekaźnik

zwiazek chemiczny służacy neuronom do przekazywania impulsów nerwowych innym neuronom w synapsach.

neutrofil

ziarnisty leukocyt ważny w odpowiedzi immunologicznej; wykazuje silne właściwości żerne, niszczac droga fagocytozy bakterie i inne obce czastki.

neutron

elektrycznie obojętna czastka elementarna o masie 1 atomowej jednostki masy, czyli 1,0086 Da, wchodzaca w skład jadra atomowego.

nibynóżka, pseudopodium

wypustka cytoplazmy służaca do odżywiania się i lokomocji, wytwarzana czasowo przez komórkę ameboidalna.

nibyśluźnia, pseudoplazmodium

skupisko komórek ameboidalnych śluzowców komórkowych, wytwarzajace podczas rozmnażania owocnik z zarodnikami.

nicienie

typ zwierzat o obłym ciele, zwanych potocznie obleńcami.

niecykliczny transport elektronów

w fotosyntezie zależny od światła ciagły jednokierunkowy przepływ elektronów od donora (wody) przez fotosystemy I i II; w rezultacie powstaja ATP, NADPH i tlen czasteczkowy.

niedoskonały kwiat, k. rozdzielnopłciowy

kwiat majacy tylko pręciki albo tylko owocolistki.

niekompetycyjny inhibitor

substancja hamujaca reakcję enzymatyczna przez wiazanie się nie z centrum aktywnym enzymu, lecz z innym jego fragmentem i zmianę jego konformacji.

niekrewniacze kojarzenie

kojarzenie w populacji osobników niespokrewnionych genetycznie.

niełupka

owoc pojedyńczy, suchy, jednonasienny, o owocnii nie zrastajacej się z łupina nasienna; np. owoc słonecznika.

nieorganiczne zwiazki

proste zwiazki chemiczne niezawierajace atomów węgla oraz tlenki węgla i węglany.

niepolarna czasteczka, cz. obojętna

czasteczka, która nie ma końca elektroujemnego i elektrododatniego; w zasadzie nierozpuszczalna w wodzie.

niepolarne wiazanie kowalencyjne, w.k. obojętne

wiazanie chemiczne między atomami w czasteczce (np. H2, O2), w którym atomy maja podobny ładunek ujemny i równomierny rozkład wspólnych elektronów.

nieswoista odporność

mechanizmy obronne organizmu takie, jak bariery fizyczne (np. skóra) lub fagocytoza, chroniace przed inwazja patogenów. Zwana również odpornościa wrodzona.

niewirulentność, niezjadliwość

brak szkodliwości czynnika infekcyjnego, tzn. niezdolność do wywołania choroby w organiźmie gospodarza.

nieżywotność mieszańców

mechanizm rozrodczej izolacji postzygotycznej polegajacy na śmierci mieszańców międzygatunkowych w okresie rozwoju zarodkowego.

nisza, n. ekologiczna

całokształt interakcji organizmu ze środowiskiem biotycznym i abiotycznym; zależy od przystosowań strukturalnych i fizjologicznych, a także brhawioru organizmu.

nisza podstawowa

nisza ekologiczna, która organizm mógłby zajać, gdyby np. nie istniała konkurencja ze strony innego gatunku.

nisza zrealizowana

tryb życia, jaki organizm prowadzi, oraz zasoby środowiska, z jakich korzysta. Z powodu konkurencji międzygatunkowej n.z. organizmu jest węższa niż podstawowa.

nitka pręcikowa

w kwiatach roślin okrytozalażkowych część pręcika w postaci cienkiego trzonka, na którym sa osadzone pylniki.

nitrogenaza

enzym odpowiedzialny za wiazanie azotu atmosferycznego w warunkach beztlenowych.

nitryfikacja

proces przekształcania amoniaku (NH3) w azotan (NO3-) przez pewne bakterie glebowe (nitryfikacyjne); n. jest częścia cyklu azotowego.

nocyceptory, receptory bólowe

wolne zakończenia niektórych neuronów czuciowych, których pobudzenie jest odczuwane jako ból.

nondysjunkcja

nierozdzielenie się chromatyd siostrzanych lub chromosomów homologicznych podczas mitozy lub mejozy.

noradrenalina, norepinefryna

neuroprzekaźnik, a zarazem hormon wydzielany przez rdzeń nadnerczy.

norma reakcji

zakres zmienności fenotypowej wśród osobników o identycznym genotypie objawiajacej się w różnych warunkach środowiskowych.

Nothern metoda odwzorowywania

technika, w której fragmenty RNA, rozdzielone za pomoca elektroforezy żelowej, przenosi się na nitrocelulozowa błonę i identyfikuje dzięki autoradiografii lub chemoluminescencji.

noworodek

nowo narodzony osobnik

nowotwór, guz nowotworowy

tkanka rosnaca w sposób niekontrolowany.

nóżki wodne, nóżki ambulakralne

specyficzne struktury szkarłupni, służace do lokomocji i zdobywania pokarmu.

nukleoid

w komórce bakteryjnej obszar zawierajacy DNA. N. nie jest oddzielony błona od reszty cytoplazmy.

nukleoplazma

zawartość jadra komórkowego.

nukleosomy

powtarzajace się regularnie jednostki strukturalne chromatyny złożone z fragmentu czasteczki DNA owiniętego wokół, ompleksu ośmiu czasteczek histonów. Sasiednie n. sa połaczone DNA łacznikowym, zwiazanym z dodatkowa czasteczka histonu.

nukleotyd

czasteczka złożona z jednej lub większej liczby grup fosforanowych, pięciowęglowego cukru (rybozy lub dezoksyrybozy) i zasady azotonowej (puryny lub pirymidyny).

obniżenie regulacji receptorów, "down" regulacja

spadek wrażliwości komórek docelowych na działanie określonego hormonu wywołany przez zmniejszenie się liczby reagujacych nań receptorów.

obojętny roztwór

roztwór o pH równym 7; w r.o. stężenie jonów wodorowych (H+) i hydroksylowych (OH-) jest takie samo.

obwodowy układ nerwowy, peryferyjny u.n.

nerwy i zakończenia nerwowe (receptory) kręgowców znajdujace się poza ośrodkowym układem nerwowym

oceaniczna strefa

część otwartego oceanu obejmujaca obszar od głębokości ok. 200 m do dna.

ochrona ex situ

ochrona gatunków w warunkach kontrolowanych przez człowieka, np. w ogrodach zoologicznych.

ochrona przyrody

wielodyscyplinarny dział wiedzy zajmujacy się badaniem wpływu człowieka na organizmy i opracowaniem metod ochrony bioróżnorodności.

ochronne ubarwienie, u. maskujace

ubarwienie ciała niektórych organizmów upodobniajace je do otoczenia i chroniace w ten sposób przed drapieżnikami.

odbyt

otwór układu pokarmowego służacy do usuwania kału.

odcinajaca warstwa

strefa przy nasadzie ogonka liściowego, gdzie następuje oderwanie liścia.

oddechowe ośrodki

ośrodki (grupy komórek nerwowych) w rdzeniu przedłużonym i moście regulujace oddychanie.

oddychanie 1

oddychanie komórkowe, tj. wytwarzanie czasteczek ATP w komórce w serii reakcji redoks. W o. tlenowym ostatecznym akceptorem elektronów jest tlen czasteczkowy, a w o. beztlenowym- inna czasteczka nieorganiczna.

oddychanie 2

wymiana gazowa między organizmem żywym a otaczajacym go środowiskiem; odbywa się za pośrednictwem wyspecjalizowanych powierzchni oddechowych, np. płuc lub skrzeli.

odnawialność środowiska

zdolność do zaspokajania bieżacych potrzeb ludzkości bez odbierania przyszłym pokoleniom tej możliwości.

odnuża dwugałęziowe

charakterystyczne dla skorupniaków odnóża zbudowane z członowanej części podstawowej i dwóch członowanych gałęzi.

odpowiedź immunologiczna pierwotna

odpowiedź układu odpornościowego na pierwszy kontakt z antygenem.

odpowiedź immunologiczna wtórna

szybkie wytworzenie przeciwciał wskutek powtórnego kontaktu z antygenem po wielu dniach. tygodniach lub miesiacach od pierwszego kontaktu.

odprowadzajace neurony, n. eferentne

neurony przewodzace potencjał czynnościowy z mózgu lub rdzenia kręgowego do mięśni lub gruczołów.

odrosty korzeniowe

pędy rozwijajace się z paków przybyszowych na korzeniach, sposób rozmnażania wegetytawnego roślin.

odruch

automatyczna, mimowolna reakcja na określony bodziec, o. przyczynia się do utrzymania równowagi wewnatrzustrojowej (homeostazy).

odruch nurkowania

zespół mechanizmów fizjologicznych, np. zmiejszanie tempa metabolizmu, uruchamianych poczas zanurzenia zwierzęcia.

odrzucenie przeszczepu

reakcja immunologiczna skierowana przeciwko przeszczepionej tkance lub narzadowi.

odwodorowanie, dehydrogenacja

rodzaj utlenienia, w którym z czasteczki zostaja usunięte atomy wodoru.

odwrotna transkryptaza

enzym wytwarzany przez retrowirusy, katalizujacy syntezę DNA na matrycy RNA.

odżywianie

pobieranie i wykorzystywanie w organizmie pokarmu.

ogonek liściowy

część liścia łaczaca blaszkę liściowa z łodyga.

ograniczajacy czynnik

czynnik środowiska niewystarczajacy lub niekorzystny dla gatunku i powodujacy zawężenie jego niszy ekologicznej.

Okazaki fragmenty

krótkie odcinki DNA, długości 100-2000 nukleotydów, które po połaczeniu przez ligazę DNA tworza nić opóźniona podczas replikacji DNA.

oko złożone

narzad wzroku owadów złożony z wielu wrażliwych na światło jednostek zwanych omatidiami.

okolnica, perycykl

warstwa komórek miękiszowych występujaca w korzeniach między śródskórnia i łykiem.

okres geologiczny

jednostka czasu w dziejach Ziemi krótsza od ery geologicznej; każdy o. dzieli się na epoki geologiczne.

okrytozalażkowe rośliny, r. kwiatowe, r. okrytonasienne

duży (liczacy ok. 300 000 gatunków), silnie zróżnicowany typ roślin wytwarzajacych kwiaty do rozmnażania płciowego oraz nasiona zamknięte w owocach; obejmuje m.in. rośliny jedno- i dwuliścienne.

okrytozalażkowe bazalne

trzy klady roślin okrytozalażkowych, które wyewoluowały przed rozdzieleniem się głównych linii ewolucyjnych wyższych okrytozalażkowych.

okrytozalażkowe wyższe

klad, do którego należy większość roślin okrytozalażkowych, obejmuje magnoliowe, jednoliścienne, dwuliścienne właściwe.

okrzemka

jednokomórkowy glon okryty krzemionkowym pancerzykiem złożonym z dwóch połówek, zwykle zachodzacych na siebie, ważny składnik planktonu mórz i wód słodkich.

oksydancyjno- redukcyjna reakcja, r. oksydoredukcyjna, r. redoks

reakcja chemiczna, podczas której jeden lub więcej elektronów ulega przeniesieniu z jednej substancji (utlenianej) do drugiej (redukowanej).

oksyhemoglobina

hemoglobina zwiazana z tlenem.

oksytocyna

hormon wytwarzany przez podwzgórze i uwalniany przez tylny płat przysadki mózgowej, stymuluje skurcze ciężarnej macicy (ułatwiajac wyparcie płodu podczas porodu) oraz uwalnianie mleka z gruczołów mlekowych.

oligodendrocyt

komórka glejowa tworzaca osłonkę mielinowa wokół aksonu neuronu ośrodkowego układu nerwowego.

omatidium

jedna z wielu jednostek reagujacych na światło, wchodzacych w skład oka złożonego stawonogów; składa się z soczewki i stożka krystalicznego, skupiajacych światło na fotoreceptorach zwanych komórkami siatkóweczki.

omocznia

błona płodowa gadów, ptaków i ssaków gromadzaca zbędne produkty przemian azotowych zarodka; podczas wykluwania się (gadów, ptaków) lub narodzin (ssaków) większość o. zostaje odrzucona.

onkogen

zmutowany gen, który powoduje wystapienie nowotworu złośliwego.

oocyt

komórka, z której w wyniku mejozy powstaje komórka jajowa (jajo).

oogamia

zapłodnienie dużej nieruchomej gamety żeńskiej przez mała ruchliwa gametę męska.

oogeneza

proces wytwarzania gamet żeńskich (jaj).

oospora

grubościenna, odporna na uszkodzenia spora powstajaca z zygoty w rozmnażaniu płciowym lęgniowców.

opadanie

proces fizjologiczny (zwykle zachodzacy sezonowo) utraty liści lub innych części rośliny, takich jak owoce lub kwiaty.

operator

jeden z kontrolnych regionów operonu; odcinek DNA, z którym wiaże się represor, uniemożliwiajac transkrypcję zwiazanych z operatorem genów strukturalnych operonu.

operon

u prokariontów grupa genów strukturalnych (kodujacych białka) podlegajacych wspólnej regulacji i transkrybowanych jako pojedyńcza czasteczka mRNA; w skład o. wchodza również sasiadujace z tymi genami elementy regulatorowe.

operon indukowany

Operon nieczynny w normalnych warunkach wskutek zablokowania jego operatora przez represor; zwiazanie induktora z represorem powoduje odblokowanie operatora, umożliwiajacym transkrypcję operonu. Przykładem o.i. jest operon laktozowy (operon lac).