POLSKI XVI wiek- pojęcia

Andegawenowie

Młodsza linia Kapetyngów, wywodząca się z Francji.

Ludwik Andegaweński

Następca Kazimierza Wielkiego, zyskał poparcie możnowładców małopolskich. Władał największym terytorium w XVI-wiecznej Europie. Sojusznik zakonu krzyżackiego i Luksemburgów. Nadał szlachcie przywilej w Koszycach.

Przywilej szlachecki

Prawo zwalniające szlachtę od pewnych obowiązków, bądź nadające jej szczególne uprawnienia.

Elżbieta Łokietkówna

Matka Ludwika Andegaweńskiego, sprawowała w jego imieniu rządy w Polsce.

Przywilej koszycki

Wydany przez Ludwika węgierskiego w 1374r. Zwalniał szlachtę z podatków z wyjątkiem 2 groszy z łana kmiecego. Na każdy podatek król musiał uzyskać zgodę szlachty, udział w pospolitym ruszeniu ograniczono do teryt. państwa.

Litwa właściwa

Żmudź z Wilnem, Kownem i Trokami.

Giedymin

Książę litewski. Za jego panowania wzrosło znaczenie Litwy.

Jadwiga Angdegaweńska

Córka Ludwika Andegaweńskiego, zaręczona początkowo z Wilhelmem Habsburgiem poślubiła Władysława Jagiellończyka i królem Polski.

Władysław Jagięłło

Wielki książę litewski, a po ślubie z Jadwigą władca Polski. Ojciec Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka.

Władysław Warneńczyk

Syn Władysława Jagięłły i Zofii Holszańskiej. Król Polski i Węgier. Zginął podczas bitwy pod Warną.

Witold

Wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagięłły. Początkową wojnę z Władysławem zakończył pokój w Ostrowie lubelskim i ugoda wileńsko-radomska, a w końcu unia w Krewie. Przegrał z Tatarami nad Worsklą.

Ugoda w Ostrowie Lubelskim

Ugoda polsko-litewska, zawarta przez Witolda i Władysława Jagięłłę.

Worskla

Miejsce bitwy wielkiego księcia litewskiego- Witolda z Tatarami, zakończona porażką Litwy.

Bitwa pod Warną

Bitwa rozegrana we wschodniej Bułgarii między Turkami, a Władysławem Warneńczykiem, królem Polski i Węgier.

Zjazd wiedeński

Spotkanie cesarza Maksymiliana I z Władysławem, królem Czech i Węgier oraz Zygmuntem I. Zawarto układ dynastyczny; w razie wygaśnięcia czesko-węgierskiej linii Jagiellonów tron mieli przejąć Habsburgowie. Tak się stało po śmierci Ludwika w bitwie pod Mohaczem w 1526r.

Nowa Marchia

Terytorium, wżynające się między Pomorze, a Wielkopolskę, odkupione od Brandenburgii przez Krzyżaków.

Drezdenko

Gród. W wyniku polsko-krzyżackiego sporu o niego wybuchła wojna z zakonem krzyżackim.

Jan Długosz

Kronikarz, który zrelacjonował bitwę pod Grunwaldem, choć nie brał w niej udziału (urodził się później).

Mełno

Jezioro, miejsce pokoju polsko-krzyżackiego, w którym krzyżacy zrzekli się Żmudzi na rzecz Litwy.

Unia horodelska

Unia polsko-litewska. Litwa miała pozostać odrębnym państwem z własnym księciem na czele, rody litewskie zostały włączone w herbiarz polski, oba państwa miały odbywać zjazdy w sprawach wyboru władcy oraz innych, ważnych dla obu stron. Zawarta po zwycięstwie w walkach z krzyżakami.

Związek Pruski

Zgrupowanie pruskiego mieszczaństwa i szlachty, skierowane przeciwko nadużyciom urzędników krzyżackich. Zwrócili się o pomoc do Kazimierza Jagiellończyka, a gdy ten przyłączył do Polski Prusy, wybuchła wojna z krzyżakami, zwana "trzynastoletnią".

Folwark

Duże gospodarstwo rolne lub rolno-hodowlane produkujące na zbyt.

Statut warcki

Wydany przez Władysława Jagiełłę. Zezwalał szlachcie na rugowanie krnąbrnych i nieposłusznych sołtysów.

Jan Olbracht

Król polski, wydał przywilej piotrkowski.

Przywilej piotrkowski

Wydany przez Jana Olbrachta, zakazywał mieszczanom posiadania dóbr ziemskich i ograniczył ich dostęp do urzędów kościelnych. Szlachta została zwolniona z opłat celnych.

Przywilej czerwiński

Wydany przez Władysława Jagielłę, zabraniał konfiskaty majątków szlacheckich bez wyroku sądowego.

Przywilej jedlneńsko-krakowski

Wydany przez Władysława Jagiełłę, wprowadzał zasadę neminem captivabimus.

Przywilej cerekwicko-nieszawski

Wprowadzony przez Kazimierza Jagiellończyka. Król nie mógł zwołać pospolitego ruszenia ani nałożyć nowych podatków bez zgody szlachty.

Aleksander

Król Polski i wielki książę litewski, brat Jana Olbrachta. Wprowadził przywilej mielnicki i konstytucję nihili novi.

Przywilej mielnicki

Wprowadzony przez Aleksandra. Przekazywał on rzeczywista władzę w państwie w ręce senatorów.

Konstytucja nihili novi

Uchwalona przez Aleksandra w Radomiu. Na jej mocy jedynie sejm walny stanowił nowe prawa, a posłem i senatorem mógł zostać jedynie szlachcic.

Orsza

Wygrana bitwa wojsk polsko-litewskich przeciwko wojskom moskiewskim.

Karol V

Cesarz. Poparł Albrechta Hohenzollerna w mediacjach z Polska, w wyniku czego zawarto niekorzystny dla Polski rozejm.

Księstwo Pruskie

Zsekularyzowany przez Albrechta Hohenzollerna zakon krzyżacki. Sekularyzacji dokonano za radą Marcina Lutra, by ratować państwo przed uzależnieniem od Polski.

Gotthard Kettler

Mistrz zakonu kawalerów mieczowych. Pod naporem Zygmunta Augusta zsekularyzował zakon i poddał go polskiemu zwierzchnictwu, występując przeciw inwazji moskiewskiej.

Flota kaperska

Stworzona przez Zygmunta Augusta flota. Mogła zostać wynajęta przez inne państwo do walki z nieprzyjacielem.

Komisja Morska

I państwowy urząd do spraw morskich, stworzony przez Z. Augusta podczas wojny z Moskwą o dominium Maris Baltici.

Stanisław Karnkowski

Biskup, opracował statut regulujący zwierzchność polskiego władcy nad Gdańskiem.

Sejm w Lublinie

Sejm polsko-litewski, na którym Zygmunt August wystąpił o zmianę charakteru unii personalnej. Stw. unię realną, powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów.

Jakub Uchański

Arcybiskup gnieźnieński, sprawujący władzę jako interrex podczas pierwszego bezkrólewia, po śmierci Z. Augusta.

Jan Firlej

Marszałek wielki koronny, czuwający nad bezpieczeństwem państwa podczas I bezkrólewia.

Stefan Batory

Mąż Anny Jagiellonki, władca Polski i Siedmiogrodu. Powołał piechotę wybraniecką, ustanowił rejestr kozacki, zreformował armię. Powołał Trybunał Koronny i Litewski. Prowadził wojnę z Moskwą i Szwecją.

Trybunał Koronny i Litewski

Sądy ostatniej instancji, powołane przez Stefana Batorego.

Piechota wybraniecka

Piechota stworzona przez Stefana Batorego, do której rekrutowano co 20. chłopa z dóbr królewskich.

Jama Zapolska

Miejsce podpisania rozejmu z Moskwą, która zwróciła Polsce ziemie połocką i Inflanty. Za panowania Stefana Batorego.

Menonici

Odłam anabaptyzmu Menno Simonsa. Nie uznają hierarchii kościelnej, nie przysięgają, nie służą w wojsku, uznają dwa sakramenty: chrzest i eucharystię.

Konfederacja w Sandomierzu

Spotkanie luteran, braci czeskich i wyznawców kalwinizmu, ułatwiająca współpracę tych religii.

Konfederacja warszawska

Akt tolerancji wyznaniowej, wprowadzony w czasie I bezkrólewia.

Szymon Budny

Arianin, dokonał kompletnego przekładu Biblii.

Jakub Wujek

Polski kontrreformator i tłumacz Biblii.

Stanisław Hozjusz

Biskup, który sprowadził do Polski jezuitów.

Unia brzeska

Unia, podczas której powstał odłam unicki, zachowujący obrzędy prawosławne, ale podległy papieżowi.