Polski

Antyk

Epoka literacka obejmująca lata do V w. n.e., charakteryzująca się bogactwem mitologii, dramatami, i epopejami, które kształtowały myślenie i sztukę starożytnego świata. [S]

Epikureizm

Filozoficzno-etyczny nurt założony przez Epikura, który podkreślał, że celem życia jest osiągnięcie szczęścia poprzez filozofię. [S]

Stoicyzm

Filozoficzny nurt stoików, który w potocznym rozumieniu oznacza życie bez skrajnych emocji i zdolność utrzymania wewnętrznej harmonii niezależnie od warunków zewnętrznych. [S]

Topos

Motyw literacki lub artystyczny charakterystyczny dla danej kultury, który przewija się w różnych dziełach, stanowiąc dowód na ciągłość myśli i wzorców społeczności. [S]

Prometeizm

Postawa poświęcenia życia dla innych bez oczekiwania korzyści, wzorowana na mitologicznym Prometeuszu, który sprzeciwił się bogom, by pomóc ludziom. [S]

Średniowiecze

Okres literacki od V do XV w., charakteryzujący się dominacją chrześcijańskiej doktryny we wszystkich sferach życia, od instytucji państwowych po normy moralne. [Ś]

Uniwersalizm

Koncepcja oparta na chrześcijaństwie, która doprowadziła do ujednolicenia kultury europejskiej w średniowieczu, obejmująca wspólne znaki, symbole, obrzędy, język łaciński i normy moralne. [Ś]

Teocentryzm

Średniowieczne pojęcie umiejscawiające Boga w centrum wszechświata, gdzie wszelkie decyzje, władze i wartości sprowadzały się do Boskiej woli. [Ś]

Augustynizm

Filozofia średniowieczna oparta na naukach św. Augustyna. Centralnym założeniem było radykalne rozgraniczenie ciała i duszy, gdzie istota ludzka składała się z dwóch oddzielnych elementów. [Ś]

Scholastyka

Tradycja zakonna i akademicka, korzystająca z filozofii Arystotelesa i Platona, w celu racjonalnego wyjaśniania trudnych prawd wiary chrześcijańskiej. [Ś]

Renesans

Okres literacki obejmujący XVI wiek, charakteryzujący się odkrywaniem klasycznych wzorców, nowymi perspektywami artystycznymi i rozwijaniem nauk humanistycznych. [R]

Humanizm

Dominujący nurt intelektualny w epoce renesansu, wywodzący się od łacińskich terminów "humanitas" oznaczającego człowieczeństwo i ludzkość oraz "humanus" oznaczającego ludzki. [R]

Reformacja

Istotny nurt epoki renesansu, świadczący o przekonaniu humanistów o ich potędze i nieograniczonej wolności. [R]

Reformacja w Polsce

Polska początkowo stanowiła bastion nieprzepuszczający żadnych nowości reformatorskich. Edykty wydane w latach 20. tego wieku zakazywały importu pism innowierczych, zwłaszcza dzieł Marcina Lutra. [R]

Antropocentryzm

Filozoficzna doktryna, której fundamentem jest przekonanie, że człowiek zajmuje centralne miejsce we wszechświecie. Termin ten wywodzi się z greckiego słowa "anthropos", oznaczającego człowieka. [R]

Barok

Okres literacki trwający od XVI do XVIII wieku w Europie, a w XVII wieku w Polsce. Charakteryzował się przepychającym stylem, skomplikowaną strukturą dzieł, a także głębokimi emocjami i rozbudowaną ornamentyką. [B]

Marinizm

Prąd barokowej poezji, który postulował zmysłowość jako główny temat literacki. Jego cechy to wykwintny styl, liczne ozdobniki retoryczne, dążenie do zaskoczenia czytelnika oraz tworzenie oryginalnych dzieł. [B]

Sarmatyzm

Narodziło się między XVII a XVIII wiekiem, głównie w kontekście polskiej szlachty tamtych lat. W tym czasie wiele europejskich narodów poszukiwało swoich korzeni wśród starożytnych plemion, a Polacy ogłosili, że są potomkami antycznego rodu Sarmatów. [B]

Kontrreformacja

Termin, który głównie odnosi się do działań podjętych przez Kościół katolicki w walce z odłamami innowierczymi, wywodzącymi się z ruchów reformacyjnych. [B]

Kontrreformacja w Polsce

W Polsce okres kontrreformacji przypadł na rządy króla Zygmunta III Wazy, gorącego katolika. Polska zrezygnowała wówczas z tolerancji religijnej, znanej z okresu renesansu. [B]

Sztuka Baroku

Okres w sztuce trwający od XVI do XVIII wieku, charakteryzujący się przepychem, różnorodnością form i ornamentyką. Zrezygnowano z renesansowej przejrzystości na rzecz zdziwienia i zaszokowania widza. [B]

Oświecenie

Okres literacki obejmujący wiek XVIII, charakteryzujący się wiarą w rozum, naukę i postęp społeczny. Oświecenie dążyło do zwiększenia wiedzy i promowało wartości takie jak wolność, równość i tolerancja. [O]

Racjonalizm

Nurt filozoficzny, który podkreślał nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu i przykładał większą wagę do poznania umysłowego niż zmysłowego. [O]

Klasycyzm

Jego głównym celem było kreatywne nawiązywanie do osiągnięć starożytności, zarówno w sferze estetyki, jak i sztuki. Klasycyści dążyli do ustanowienia norm literackich, uniwersalnych i identycznych dla wszystkich form twórczości. [O]

Klasycyzm w Polsce

W tym czasie oświecenie opierało się głównie na nurtach klasycystycznych, ponieważ dzieła utrzymane w tym stylu lepiej realizowały założenia poezji i literatury społeczno-politycznej. [O]

Empiryzm

Nurt filozoficzny zakładający, że jedynym i podstawowym sposobem zdobycia wiedzy jest poznanie zmysłowe. Empirycy uważają, że doświadczenie i obserwacja świata zewnętrznego są kluczowe dla rozumienia i poznania. [O]

Humanitaryzm społeczny

Postawa uznająca ludzką godność, równość i wolność za podstawowe wartości. Związana z podejściem "humanitarnym", co oznacza odpowiednie traktowanie człowieka, poszanowanie jego godności i unikanie przysparzania mu cierpienia. [O]

Deizm

Pogląd charakteryzujący myślicieli XVII i XVIII wieku, zakładający istnienie Boga, ale negujący Jego wpływ na losy ludzkie na ziemi. Deiści nie wierzyli w cuda i objawienia, starając się podporządkować religię rozumowi. [O]

Ateizm

Postawa, która całkowicie neguje istnienie Boga. Ateiści nie akceptują istnienia żadnej siły wyższej. [O]

Wolterianizm

Tendencje filozoficzne i polityczne sformułowane przez Woltera, które promują wolnomyślicielstwo, tolerancję i powszechne prawo do swobodnego wyrażania poglądów, nawet jeśli są one sprzeczne z ogólnie przyjętymi. [O]

Sensualizm

Wiara w nieograniczone możliwości poznawcze ludzkich zmysłów. Sensualiści uważają doświadczenie zmysłowe za główne źródło wiedzy. [O]

Libertynizm

W początkowych znaczeniach odnosił się do zdecydowanego dążenia do utrzymania lub zdobycia wolności. Jednak z biegiem czasu to pojęcie przekształciło się w negatywny kontekst, opisując postawę jednostki, która jest pozbawiona zasad moralnych. [O]

Tabula rasa

Pojęcie stworzone przez Johna Locke, określające dziewiczy stan umysłu ludzkiego, który nie został jeszcze poddany wpływom świata zewnętrznego. Oznacza dosłownie "czystą kartę" i odnosi się do koncepcji, że umysł ludzki rodzi się bez wrodzonych idei. [O]

Romantyzm

Okres literacki obejmujący 1. połowę XIX wieku (1822 - 1863), charakteryzujący się naciskiem na uczucia, wyobraźnię, indywidualizm i tęsknotę za wolnością. [R]

Irracjonalizm

Metafizyczny pogląd negujący racjonalny charakter świata, twierdzący, że nie ma on żadnego porządku ani celu. Irracjonaliści uważają znaczenia za nonsens, wartości za absurd, a byt za chaos. [R]

Profetyzm

Ten fenomen często przyjmuje formę stylu literackiego używanego w propagandzie, gdzie prorocze wypowiedzi mają na celu zwrócenie uwagi na błędy w społeczeństwie lub przekonanie ludzi do przyjęcia określonej postawy wobec świata. [R]

Mesjanizm

Nurt społeczny, ściśle powiązany z aspektami religijnymi, który wyłonił się w okresie romantyzmu, zwłaszcza wśród narodów, które stały się ofiarami zaborczych sąsiadów i utraciły niepodległość. [R]

Mistycyzm

Pogląd filozoficzno-religijny, głoszący, że bezpośredni kontakt człowieka z Bogiem jest możliwy, pod warunkiem że dusza ludzka zrezygnuje z innych pragnień i skupi się na jedności z Boskością. [R]

Historyzm

Historyzm polegał na kreatywnym naśladowaniu stylów minionych epok. Zrywając z klasycyzmem, dążył do wyrażenia artystycznej swobody, poszukując formy wyrazu, które pozwalały oderwać się od rzeczywistości i przenieść w przeszłość. [R]

Winkelriedyzm

Termin wywodzący się od nazwiska bohatera narodowego Arnolda Winkelrieda, symbolizujący poświęcenie dla ojczyzny. Winkelriedyzm to idea poświęcenia dla wolności i ojczyzny. [R]

Pozytywizm

Charakteryzujący się naukowym podejściem do analizy społeczeństwa, opartym na obserwacjach i faktach. Pozytywiści dążyli do opisu rzeczywistości w sposób obiektywny, odrzucając emocjonalizm i romantyczne ideały. [P]

Monizm

Pogląd filozoficzny głoszący, że wszelki byt ma jednorodną naturę. Moniści różnie określali tę naturę jako materialną, duchową lub materialno-duchową. [P]

Scjentyzm

Nurt filozoficzny z drugiej połowy XIX wieku, rozwijający się na bazie empiryzmu i idei pozytywistycznych. Scjentyści głosili, że jedynym skutecznym środkiem poznawczym świata jest ściśle naukowe i racjonalne podejście do problemów. [P]

Agnostycyzm

Pogląd zakładający, że niemożliwe jest jednoznaczne stwierdzenie istnienia lub nieistnienia Boga. Agnostycy wstrzymywali się od wydawania sądów na temat istnienia Boga, opierając swoje stanowisko na braku pewności. [P]

Relatywizm

Filozoficzny nurt epoki pozytywizmu, głoszący, że ocena prawdziwości danej tezy zależy od kontekstu, w którym ta teza jest zawarta. [P]

Młoda Polska

Okres literacki na przełomie XIX i XX wieku, charakteryzujący się poszukiwaniem nowych form wyrazu artystycznego, emancypacją kobiet, krytyką społeczeństwa i dążeniem do oryginalności. [MP]

Modernizm

Nurt artystyczny i intelektualny rozwijający się w XIX i XX wieku, cechujący się dążeniem do innowacji, odrzuceniem tradycji oraz eksperymentowaniem z nowoczesnymi formami i stylami w sztuce i literaturze. [MP]

Neoromantyzm

Kierunek artystyczny rozwijający się w XIX wieku, który powracał do romantycznych wartości podkreślając emocje, indywidualizm i zainteresowanie historią i folklorem. [MP]

Dekadentyzm

Nurt literacki i artystyczny, rozwijający się w drugiej połowie XIX wieku, charakteryzujący się pesymizmem, melancholią, krytyką społeczeństwa i dekadencją. [MP]

Ekspresjonizm

Ruch artystyczny rozwijający się w pierwszej połowie XX wieku, cechujący się silnym wyrażeniem emocji, deformacją formy, eksperymentowaniem z technikami artystycznymi i skoncentrowanym na jednostce spojrzeniem na świat. [MP]

Impresjonizm

Kierunek w sztuce, zwłaszcza malarstwie, rozwijający się w drugiej połowie XIX wieku, który koncentrował się na chwilowych wrażeniach, świetle i kolorze, często stosując krótkie i energiczne pociągnięcia pędzla. [MP]

Naturalizm

Nurt literacki i artystyczny, rozwijający się w drugiej połowie XIX wieku, który betonował wpływ warunków środowiskowych i dziedziczenia genetycznego na jednostkę ludzką, często prezentując brutalną rzeczywistość społeczną. [MP]

Secesja

Styl artystyczny rozwijający się na przełomie XIX i XX wieku, charakteryzujący się organicznymi formami, dekoracyjnością i odejściem od konwencji artystycznych. [MP]

Symbolizm

Nurt literacki i artystyczny rozwijający się na przełomie XIX i XX wieku, który kładł nacisk na symbolikę, metafory i sugestywne wyobrażenia, często unikając jednoznacznych interpretacji. [MP]

Chłopomania

Zjawisko społeczne i kulturalne rozwijające się w XIX wieku, manifestujące się romantycznym ideałem chłopa, często idealizowanym jako symbol prostoty, siły moralnej i autentyczności, zwłaszcza w kontekście kontrastu z życiem miejskim. [MP]

XX-Międzywojenne

Okres literacki obejmujący lata 1918 - 1939, charakteryzujący się zróżnicowanymi prądami artystycznymi i społecznymi, odzwierciedlającymi burzliwe wydarzenia międzywojenne. [XX]

Futuryzm

Ruch artystyczny i literacki, który narodził się we Włoszech pod koniec XIX wieku. Skupiał się na odejściu od tradycji i skoncentrowaniu się na przyszłości. [XX]

Awangarda

Prąd artystyczny, zakładający odejście od konwencji i tradycyjnych poglądów, dążąc do nowatorskich środków wyrazu i eksperymentacji. [XX]

Dadaizm

Nurt głoszący całkowitą swobodę wyrazu i odrzucenie wszelkich zasad i kanonów artystycznych. Zrywał z konwencją i wszelkimi dotychczasowymi normami kreując zupełnie nowe formy artystyczne odmiennie niż wszystko, co wcześniej istniało w świecie sztuki [XX]

Neoklasycyzm

Nurt w literaturze i sztuce, który czerpał inspirację z idei klasycystów oraz artystów epoki baroku. Charakteryzował się powrotem do estetyki i wartości związanych z klasycyzmem, starając się na nowo odkryć harmonię, prostotę i porządek.[XX]

Panteizm

Pogląd religijny, który łączy Boga z naturą uznając ich za nierozerwalną jedność. Panteiści nie wyznają podziału świata na stworzenie i Stworzyciela, zamiast tego twierdzą, że Bóg i natura są nierozłącznym bytem. [XX]

Pamflet

Utwór literacki, napisany wierszem lub prozą, który pełen jest satyrycznych docinek, skierowanych pod adresem znanej postaci, zjawiska społecznego lub poglądów politycznych. [XX]

Panegiryk

Pochwalny utwór literacki, stworzony z zamiarem gloryfikacji konkretnej osoby, zbiorowości lub doniosłego wydarzenia. Tekst panegiryczny jest pełen uznania i pochwał, prezentując przedstawiony obiekt w najkorzystniejszym świetle. [XX]

Poemat Heroikomiczny

Utwór literacki, który stanowi parodię starożytnego eposu bohaterskiego. Jego charakterystyczną cechą jest opisywanie błahych wydarzeń za pomocą kunsztownej i patetycznej formy, co prowadzi do komicznych efektów. [XX]