Terminologia: ornamenty, nagrobki, ołtarze itd.

tumba

zasadnicza część nagrobków gotyckich i renesansowych w formie skrzyni z płytą z postacią zmarłego

rollwerk (ornament zwijany, kartuszowy)

o. manierystyczny, operujący formami taśmy, jakby wycinanej z blachy, komponowany przestrzennie, o zakończeniach zwijających się łagodnie lub spiralnie. Ukształtowany we Francji, rozwinięty w Niderlandach, ok. poł. XVI w. rozpowszechnił się w Europie Śr. gdzie trwał do 2 ćw. XVII w. Występuje często z o. okuciowym.

zwis

pęk liści, kwiatów, owoców itp. podwieszony w jednym punkcie, w przeciwieństwie do girlandy zaczepionej w 2 punktach po bokach. Od XVI do XVIII w.

ornament okuciowy

ornament manierystyczny, składający się z motywów naśladujących płaskie żelazne okucia, wycięte w kształcie listew i ażurowych plakiet, wśród których występują m.in. kaboszony, małe rauty i elementy imitujące główki gwoździ, nitów itp., elementy fantastyczne, groteskowe, rośl. Ukształtował się w poł. XVI w. w Niderlandach i szybko rozpowszechnił się w śr. i pn. Europie, trwając do 1 ćw. XVII w.

raut

motyw dekor. o kształcie szlifowanego diamentu, stosowany gł. w jubilerstwie i snycerskiej ornamentyce meblarskiej oraz w rzeźbie arch. (kamień, marmur, drewno); charakterystyczną formą fryzu z r. jest tzw. fryz diamentowy, typowy dla arch. rzeźby rom.; jako motyw towarzyszący występuje w ornamencie okuciowym.

mensa

monolitowa płyta z piaskowca lub marmuru stanowiąca zasadniczą część ołtarza, oparta na nóżkach (stipes) lub skrzyni, często o kształcie sarkofagu lub bloku; w m. znajduje się kwadratowe wydrążenie, zw. sepulcrum (grób) na relikwie męczenników.

predella

część ołtarza spoczywająca na mensie, stanowiąca podstawę retabulum; często rzeźbiona lub zdobiona malowidłem.

nastawa ołtarzowa (retabulum)

szczególnie w ołtarzach średniow., składająca się z dwóch ruchomych skrzydeł, podzielonych zwykle na części (kwatery)

antependium (frontale)

zasłona lub zakrycie podstawy stałego ołtarza chrześć; niektóre wczesne a. obiegały mensę ołtarza ze wszystkich stron; od XI w. zakrywały jedynie przednią część; wykonywane ze złota i srebra, często zdobione szlachetnymi kamieniami i filigranem, z tkanin haftowanych, drewna malowanego lub płaskorzeźbionego, ze skóry tłoczonej i złoconej; na a. przedstawiano sceny z życia Chrystusa, Marii lub świętego, któremu był poświęcony ołtarz,

groteska

ornament rośl. składający się z wici, w którą wplecione są motywy figur, i zwierzęce, owoce, kwiaty, panoplia, fragmenty arch. i elementy fantastyczne.

chrząstkowo-małżowinowy

ornament składający się z trawestowanej fantazyjnie chrząstki z uwypuklonymi guzami oraz małżowiny usznej; pojawił się w k. XVI w. w Niderlandach, a rozpowszechnił w sztuce pn. i śr. Europy w 2 ćw. XVII w. i był modny niemal do końca stulecia

panoplia

motyw dekor. w postaci wiązki krzyżujących się elementów uzbrojenia, jak rozmaitego rodzaju oręż, zbroje, a także sztandary, proporce, itp., wkomponowany najczęściej w określony kształt geom. (np. w prostokątną, kwadratową, rzadziej kolistą płycinę); szczególnie charakterystyczne dla sztuki renesansu i baroku zwieńczenie panopliowe

rocaille

ornament charakterystyczny dla rokoka (od ok. 1730), o fantazyjnej asymetrycznej i nieregularnej formie, płynnych i strzępiastych konturach, imitujący kształty stylizowanych małżowin, muszli (stąd zw. czasem ornamentem muszlowym); z czasem wzbogacony kogucim grzebieniem (ok. 1750) lub formą jakby zamarłych w bezruchu grzywaczy morskich.

ornament wstęgowy

późnobarokowy oparty na motywach wstęgi; wykształcił się we Francji ok. 1690, stosowany w całej Europie w 1 poł. XVIII w. Właściwe wstęgi biegną liniami łagodnymi; początkowo były ciężkie i zwarte, traktowane naturalistycznie, często karbowane, stosowane w układach swobodnych, przeplatające się, wiązane w węzły i kokardy; jako motywy towarzyszące występowały: kampanule, lambrekiny, kartusze, kratki, espagnolettes

ornament wstęgowo-cęgowy

charakterystyczny dla okresu regencji; wstęgi załamują się pod różnymi kątami, tworząc motywy podobne do rozwartych nożyc lub cęgów; równocześnie zmniejszała się liczba elementów towarzyszących.

lambrekin

element dekor. w formie pasa tkaniny wyciętego w zęby, zdobionego galonem, frędzlami i chwastami, stosowany jako krótka firanka lub obramienie zasłon, baldachimów itp.; szczególnie popularny w XVI-XVIII w.

humerał

lniana, prostokątna chusta, okrywająca ramiona i szyję, przy szyi zdobiona -» parurą

rokieta

odmiana komży przysługująca wyższym duchownym

kapa

uroczysta, purpurowa szata liturg. w formie fałdzistej peleryny z trenem, spięta klamrą, z okrywającą ramiona małą peleryną z kapturem, zwykle bogato zdobiona haftem i frędzelkami; przysługująca kardynałom

manipularz

długa, zdobiona haftem taśma, lekko rozszerzona i zszyta na końcach; podczas czynności liturg. noszona na lewym przedramieniu

paliusz

wełniana biała taśma szer.ok. 7 cm, ozdobiona sześcioma haftowanymi czarnymi krzyżykami, noszona na ramionach, opadająca w formie trójkąta na piersi i plecy; używana od V w. przez papieży, od XIII w. przez arcybiskupów

krzyż biskupi

cnoty kardynalne

roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie, męstwo

cnoty teologalne

wiara, nadzieja, miłość