LITOSFERA

Struktura skały, w której minerały są zbyt małe, aby można je było rozróżnić gołym okiem.

Struktura skrytokrystaliczna

Skały powstałe w wyniku osadzania się okruchów skalnych pochodzących z wietrzenia innych skał, obumarłych szczątków roślin i zwierząt lub związków chemicznych wytrącających się z roztworów albo w wyniku przekształcania skał luźnych w skały zwięzłe.

Skały osadowe

Osadzanie się na lądzie lub w morzu okruchów skał pochodzących z wietrzenia oraz związków chemicznych wytrącających się z roztworów lub obumarłych szczątków roślin i zwierząt.

Sedymentacja

Przekształcanie się skał luźnych w skały zwięzłe przez ich ściśnięcie pod wpływem nacisku wyżej położonych warstw lub przez scementowanie ich spoiwem.

Diageneza

Rodzaj skał osadowych. Powstają z nagromadzenia różnej wielkości okruchów skalnych pochodzących z rozpadu innych skał. Wyróżnia się skały luźne (np. piasek, żwir) i skały zwięzłe (np. piaskowiec, zlepieniec).

Skały okruchowe

Rodzaj skał osadowych. Powstają z nagromadzenia obumarłych szczątków roślinnych i zwierzęcych, zazwyczaj w zbiornikach morskich (np. wapień).

Skały pochodzenia organicznego

Rodzaj skał osadowych. Powstają w wyniku wytrącania się lub osadzania rozpuszczonych w wodzie związków chemicznych spowodowanego intensywnym parowaniem wody w płytkich zbiornikach morskich lub słonych jeziorach (np. sól kamienna).

Skały pochodzenia chemicznego

Skały powstałe pod powierzchnią Ziemi w wyniku oddziaływania wysokiej temperatury i ciśnienia na istniejące już skały magmowe i osadowe.

Skały metamorficzne

Skały i minerały, które można wydobyć, a następnie przetworzyć na wyroby służące do zaspokajania potrzeb człowieka lub do dalszej produkcji.

Surowce mineralne

Minerały zawierające związki metali.

Rudy

Powierzchnia we wnętrzu Ziemi wyznaczająca granicę między skorupą ziemską a płaszczem ziemskim.

Powierzchnia nieciągłości Moho

Górna warstwa płaszcza ziemskiego położona poniżej powierzchni nieciągłości Moho.

Warstwa perydotytowa

Półplastyczna warstwa Ziemi znajdująca się w górnej części płaszcza ziemskiego. Występują w niej prądy konwekcyjne.

Astenosfera

Najgłębiej położona warstwa Ziemi. Wyróżnia się jądro zewnętrzne i jądro wewnętrzne.

Jądro Ziemi

Naturalne skupisko jednego minerału lub wielu minerałów, powstałe w wyniku procesów zachodzących we wnętrzu Ziemi lub na jej powierzchni.

Skała

Najmniejsze z geologicznego punktu widzenia składniki skorupy ziemskiej. Powstały w sposób naturalny i odznaczają się określonym składem chemicznym oraz właściwościami fizycznymi. Niemal wszystkie minerały mają budowę krystaliczną.

Minerały

Skały utworzone w wyniku krzepnięcia i krystalizacji magmy głęboko we wnętrzu Ziemi lub zastygnięcia lawy na jej powierzchni.

Skały magmowe

Rodzaj skał magmowych. Powstają w wyniku krystalizacji magmy głęboko pod powierzchnią Ziemi (np. granit).

Skały głębinowe (plutoniczne)

Rodzaj skał magmowych. Powstają w wyniku zastygania i krystalizacji lawy na powierzchni Ziemi lub płytko pod nią (np. bazalt).

Skały wylewne (wulkaniczne)

Struktura skały, w której poszczególne ziarna minerałów można zobaczyć gołym okiem.

Struktura jawnokrystaliczna

Zewnętrzna warstwa Ziemi. Składa się ze skorupy ziemskiej i z warstwy perydotytowej.

Litosfera

Zewnętrzna powłoka Ziemi zbudowana ze skał magmowych, osadowych i metamorficznych. W jej obrębie wyróżnia się skorupę kontynentalną oraz skorupę oceaniczną.

Skorupa ziemska

Warstwa Ziemi znajdująca się poniżej skorupy ziemskiej. Wyróżnia się płaszcz górny oraz płaszcz dolny.

Płaszcz ziemski

Odkształcenie, w którego efekcie doszło do przerwania ciągłości warstw skalnych (np. uskok).

Deformacja tektoniczna nieciągła

Wygięcie warstw skalnych powstałe na skutek bocznych nacisków na warstwy skalne leżące poziomo.

Fałd

Część fałdu, w której warstwy skalne są wygięte ku górze

Antyklina (siodło)

Część fałdu, w której warstwy skalne są wygięte ku dołowi.

Synklina (łęk)

Przemieszczenie warstw skalnych wzdłuż pionowego lub ukośnego pęknięcia tych warstw

Uskok

Warstwy skalne, które przemieściły się wzdłuż powierzchni uskoku w górę.

Skrzydło wiszące

Warstwy skalne, które przemieściły się wzdłuż powierzchni uskoku w dół.

Skrzydło zrzucone

Góry powstałe w strefach zbieżności płyt litosfery w wyniku sfałdowania, a następnie wypiętrzenia osadów zgromadzonych na dnie oceanów (np. Himalaje).

Góry fałdowe

Góry powstałe na skutek wypiętrzenia mas skalnych wzdłuż istniejących uskoków (np. Sudety).

Góry zrębowe

Góry utworzone w wyniku wypływu lawy oraz wydostawania się innych materiałów pochodzenia wulkanicznego na powierzchnię (np. Stromboli).

Góry wulkaniczne

Proces przyrastania skorupy oceanicznej na skutek wylewania się lawy przez szczeliny między płytami litosfery.

Spreding

Rozległe podmorskie wzniesienie powstałe po obu stronach ryftu w wyniku wypływania i zastygania lawy.

Grzbiet śródoceaniczny

Granica między płytami litosfery, które zbliżają się do siebie.

Granica zbieżna

Proces podsuwania się jednej płyty litosfery pod drugą.

Subdukcja

Wąskie, podłużne obniżenie dna oceanicznego o znacznej głębokości powstałe w wyniku podsuwania się płyty oceanicznej pod płytę kontynentalną.

Rów oceaniczny

Płaska, nachylona powierzchnia leżąca w strefie subdukcji, na granicy płyt litosfery. W tej strefie znajdują się ogniska trzęsień ziemi.

Strefa Benioffa

Granica między płytami litosfery, które poruszają się równolegle do siebie.

Granica transformująca

Procesy tektoniczne, w których wyniku powstają łańcuchy górskie.

Ruchy górotwórcze (orogenezy)

Odkształcenie w skałach będące efektem silnych naprężeń w skorupie ziemskiej.

Deformacja tektoniczna

Odkształcenie, do którego doszło w warstwach skalnych bez przerwania ich ciągłości (np. fałd).

Deformacja tektoniczna ciągła

Teoria zakładająca podział litosfery na siedem dużych i kilkanaście mniejszych płyt będących w ciągłym ruchu wywołanym prądami konwekcyjnymi.

Teoria tektoniki płyt litosfery

Strumienie gorącej materii, które przemieszczają się z wnętrza Ziemi do litosfery. Gdy do niej dotrą, rozdzielają się i płyną poziomo w przeciwnych kierunkach, a następnie (na skutek obniżenia temperatury) opadają w głąb Ziemi.

Prądy konwekcyjne

Granica między płytami litosfery, które oddalają się od siebie.

Granica rozbieżna

Długa, wąska i bardzo głęboka szczelina powstała w litosferze w miejscu, w którym prądy konwekcyjne rozchodzą się na zewnątrz.

Ryft

Wulkany, które nie były aktywne w czasach historycznych (np. Kibo w masywie Kilimandżaro).

Wulkany wygasłe

Bryły lawy powstałe podczas jej zastygania w powietrzu.

Bomby wulkaniczne

Okruchy skalne o średnicy do 6 cm, powstałe z rozdrobnionej lawy lub rozkruszonych starszych skał wulkanicznych.

Lapille

Bardzo drobne okruchy skalne (o średnicy do 2 mm) powstałe z krzepnącej w powietrzu lawy lub z pokruszonych i rozdrobnionych skał stożka bądź komina wulkanicznego.

Popioły wulkaniczne

Skała powstała na skutek osadzenia się popiołów wulkanicznych na lądzie.

Tuf

Skała powstała na skutek osadzenia się popiołów wulkanicznych na dnie morza.

Tufit

Porowata skała, która powstała z lawy uwalniającej gazy podczas stygnięcia.

Pumeks

Gazy o temperaturze 200–800°C wydostające się z wulkanu podczas erupcji.

Fumarole

Gazy o temperaturze 100–200°C wydostające się z wulkanu podczas erupcji.

Solfatary

Gazy o temperaturze niższej niż 100°C wydostające się z wulkanu podczas erupcji.

Mofety

Zbiornik z magmą i innymi produktami erupcji wulkanicznej, który znajduje się w skorupie ziemskiej lub płaszczu ziemskim i jest połączony z powierzchnią kominem wulkanicznym.

Ognisko magmowe

Kanał, którym produkty erupcji z ogniska magmowego wydostają się na powierzchnię.

Komin wulkaniczny

Lejkowate zagłębienie na górze komina wulkanicznego, przez które produkty erupcji wulkanicznej wydostają się na powierzchnię

Krater

Stożek wulkaniczny powstały na stokach głównego stożka.

Stożek pasożytniczy

Rozległe zagłębienie powstałe w szczytowej części stożka wulkanicznego w wyniku gwałtownej erupcji lub zapadnięcia się skał nad pustym ogniskiem magmowym.

Kaldera

Wulkan, który podczas erupcji gwałtownie wyrzuca różnorodny materiał piroklastyczny i gazy. Stożki wulkanów eksplozywnych mają zwykle niewielkie rozmiary.

Wulkan eksplozywny

Wulkan, z którego podczas erupcji wydobywa się wyłącznie lawa.

Wulkan efuzywny

Gwałtowne erupcje tego wulkanu przeplatają się ze spokojnymi wylewami magmy. Dlatego stożek stratowulkanu jest zbudowany z występujących na przemian warstw pyłów i popiołów wulkanicznych oraz lawy.

Stratowulkan

Wulkany wybuchające obecnie lub te, które wybuchały za ludzkiej pamięci (np. Etna).

Wulkany czynne

Wulkany, których aktywność odnotowano w kronikach lub zapiskach historycznych, ale od pewnego czasu, nawet od setek lat, nie wykazują aktywności (np. Fidżi).

Wulkany drzemiące

Ogół procesów geologicznych zachodzących we wnętrzu Ziemi, związanych z powstawaniem magmy, jej przemianami, przemieszczaniem się, gromadzeniem oraz krystalizacją.

Plutonizm

Płynny lub półpłynny stop skalny znajdujący się w głębi Ziemi. Przeważa w niej krzemionka i występują gazy, głównie dwutlenek węgla i para wodna.

Magma

Ciało skalne, które powstaje, gdy magma wędrująca ku górze ochładza się i zastyga w szczelinach otaczających ją skał.

Intruzja magmowa

Intruzja magmowa w kształcie odwróconego bochenka. Zaburza warstwy leżące poniżej, ale nie narusza warstw nadległych.

Lopolit

Intruzja magmowa w kształcie grzyba lub bochenka, która wypycha w górę wyżej położone warstwy skalne.

Lakolit

Intruzja magmowa powstała na skutek wniknięcia magmy między dwie ułożone płytowo warstwy skalne.

Silla

Intruzja magmowa w kształcie żyły przecinającej w poprzek warstwy skalne.

Dajka

Intruzja magmowa o ogromnej miąższości powstająca najczęściej w wyniku połączenia wielu pojedynczych intruzji. Jej górna powierzchnia zaburza skały nadległe, dolna zaś znajduje się na głębokości, na której nie można prowadzić badań geologicznych.

Batolit

Ogół procesów geologicznych związanych z wydobywaniem się magmy na powierzchnię.

Wulkanizm

Magma, która po wydostaniu się na powierzchnię utraciła gazowe składniki.

Lawa

Szczątki organizmów, które w geologicznej skali czasu żyły bardzo krótko, występowały powszechnie oraz odznaczały się cechami pozwalającymi na ich jednoznaczną identyfikację (np. amonit, trylobit).

Skamieniałości przewodnie

Metoda określania wieku bezwzględnego skał polegająca na wykorzystaniu zjawiska naturalnego rozpadu izotopów promieniotwórczych zawartych w tych skałach przy założeniu, że zachodzi ono w określonym czasie, po którym zostaje tylko połowa izotopu.

Metoda izotopowa

Rodzaj metody izotopowej stosowany do określania wieku starszych skał. Wykorzystuje izotop uranu 238U, którego czas połowicznego rozpadu wynosi 4,5 mld lat i prowadzi do powstania ołowiu 206Pb.

Metoda uranowo-ołowiowa

Rodzaj metody izotopowej stosowany do określania wieku młodszych skał. Wykorzystuje stosunek promieniotwórczy izotopu węgla 14C do izotopu węgla 12C.

Metoda radiowęglowa 14C

Metoda, która pozwala określić wiek bezwzględny skał lub innych obiektów na podstawie rocznych przyrostów słojów drzew.

Metoda dendrochronologiczna

Metoda, która pozwala określić wiek bezwzględny skał lub osadów w zbiornikach wodnych na podstawie rocznego tempa ich przyrostu.

Metoda sedymentologiczna

Największa jednostka podziału dziejów Ziemi, wyznaczana na podstawie obecności lub braku życia na naszej planecie. Eon jest dzielony na ery.

Eon

Jednostka podziału dziejów Ziemi wyróżniana na podstawie występowania okresów masowego wymierania roślin i zwierząt. Era jest dzielona na okresy.

Era

Jednostka podziału dziejów Ziemi wyróżniana ze względu na zmiany zachodzące w świecie organicznym oraz w rozkładzie lądów i mórz. Okres jest dzielony na epoki.

Okres

Jednostka podziału dziejów Ziemi wyróżniana na podstawie występowania wielkich ruchów górotwórczych

Epoka

Liczbowa miara siły trzęsienia ziemi, określana m.in. na podstawie amplitudy drgań wstrząsów sejsmicznych.

Magnituda

Fale rozchodzące się we wnętrzu Ziemi na skutek drgania skorupy ziemskiej.

Fale sejsmiczne

Obszar, na którym wstrząsy sejsmiczne są częste i silne.

Obszar sejsmiczny

Obszar, na którym wstrząsy sejsmiczne pojawiają się sporadycznie i są słabe.

Obszar pensejsmiczny

Obszar, na którym nie ma wstrząsów sejsmicznych.

Obszar asejsmiczny

Wiek skał i zjawisk geologicznych, który ustala się w odniesieniu do wieku innych skał lub zjawisk. Najczęściej określa się go za pomocą metody stratygraficznej, metody tektonicznej oraz metody paleontologicznej.

Wiek względny skał i zjawisk geologicznych

Wiek skał i zjawisk geologicznych określany w latach liczonych wstecz od chwili obecnej.

Wiek bezwzględny skał i zjawisk geologicznych

Metoda określania wieku względnego warstw skalnych na podstawie ich wzajemnego ułożenia.

Metoda stratygraficzna

Metoda określania wieku względnego warstw skalnych na podstawie analizy niezgodności w ich ułożeniu.

Metoda tektoniczna

Metoda określania wieku względnego skał na podstawie znajdujących się w nich skamieniałości oraz śladów pozostawionych przez organizmy.

Metoda paleontologiczna

Drgania skorupy ziemskiej spowodowane gwałtownym rozładowaniem naprężeń powstałych wskutek ruchu płyt litosfery.

Trzęsienie ziemi

Trzęsienia ziemi związane z ruchem płyt litosfery. Występują najczęściej i są silniejsze niż pozostałe rodzaje trzęsień

Trzęsienia tektoniczne

Trzęsienie ziemi będące efektem silnych erupcji wulkanicznych.

Trzęsienia wulkaniczne

Trzęsienia ziemi wywołane zapadaniem się stropów jaskiń oraz działalnością górniczą.

Trzęsienia zapadliskowe

Punkt we wnętrzu Ziemi, w którym doszło do uwolnienia naprężeń i powstania fal sejsmicznych (drgań).

Hipocentrum (ognisko trzęsienia ziemi)

Punkt na powierzchni Ziemi położony bezpośrednio nad ogniskiem trzęsienia ziemi, do którego najwcześniej docierają fale sejsmiczne i w którym wstrząsy są najsilniejsze.

Epicentrum

Powolne, długotrwałe pionowe ruchy skorupy ziemskiej. Obejmują duże powierzchnie i z reguły nie powodują większych deformacji warstw skalnych.

Ruchy epejrogeniczne

Skala otwarta służąca do oceny siły trzęsienia ziemi. Wielkość trzęsienia ziemi – magnitudę – określa się m.in. na podstawie amplitudy drgań wstrząsów sejsmicznych.

Skala Richtera

Dwunastostopniowa skala zamknięta służąca do oceny siły trzęsienia ziemi. Jest oparta na charakterystyce zniszczeń wywołanych wstrząsami tektonicznymi.

Skala Mercallego

Urządzenie służące do rejestrowania fal sejsmicznych.

Sejsmograf

Obniżanie i wyrównywanie wypukłych form terenu na skutek wietrzenia, erozji i ruchów masowych

Denudacja

Stan, w którym luźny materiał skalny utrzymuje się na stoku. Zaburzenie równowagi stoku wywołuje ruchy masowe.

Równowaga stoku

Jeden z rodzajów ruchów masowych. Nagłe oderwanie się dużych mas skalnych skutkujące ich nagromadzeniem u podnóża stoku.

Obrywanie

Jeden z rodzajów ruchów masowych. Oderwanie się i przemieszczenie wzdłuż stoku pojedynczych okruchów skalnych.

Odpadanie

Jeden z rodzajów ruchów masowych. Gwałtowne zsunięcie się zwietrzeliny lub luźnych skał w dół stoku, m.in. w wyniku ich nasiąknięcia wodami opadowymi lub trzęsienia ziemi.

Osuwanie

Jeden z rodzajów ruchów masowych. Szybkie przemieszczanie się w dół stoku zwietrzeliny silnie przesiąkniętej wodą.

Spływanie

Jeden z rodzajów ruchów masowych. Powolne zsuwanie się w dół stoku zwietrzeliny, gleby lub luźnych skał przesiąkniętych wodą.

Spełzywanie

Spełzywanie zachodzące na obszarach o zimnym klimacie. Zachodzi wtedy, gdy odmarzająca latem powierzchniowa warstwa wieloletniej zmarzliny pod wpływem siły ciężkości przesuwa się w dół stoku po zalegającej głębiej zamarzniętej warstwie.

Soliflukcja

Spełzywanie zachodzące na obszarach o klimacie gorącym i wilgotnym. Polega na przemieszczaniu się w dół stoku bardzo grubej warstwy zwietrzeliny pod gęstą pokrywą roślinną (poniżej strefy korzeniowej).

Cieczenie

Dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem właściwości skał w różnych warunkach.

Mechanika gruntu

Produkt wietrzenia, zewnętrzna część skały o przekształconych właściwościach chemicznych (w przypadku rozkładu skały) lub fizycznych (w przypadku rozpadu skały).

Zwietrzelina

Proces polegający na rozkruszaniu skał lub na ich rozpadaniu się na fragmenty o różnej wielkości bez zmiany składu chemicznego.

Wietrzenie mechaniczne (fizyczne)

Rodzaj wietrzenia mechanicznego. Pod wpływem zmian temperatury powierzchni skał minerały w ciągu dnia się rozszerzają, a w nocy – kurczą, co prowadzi do rozpadu skały na pojedyncze ziarna.

Wietrzenie termiczne (insolacyjne)

Rodzaj wietrzenia mechanicznego zachodzącego w skałach ilastych pod wpływem wody. Na skutek zmian wilgotności skały następuje naprzemienne pęcznienie i kurczenie się minerałów, co prowadzi do rozpadu skały na drobne okruchy.

Wietrzenie ilaste

Rodzaj wietrzenia mechanicznego. Zachodzi pod wpływem pęcznienia kryształków soli występujących w porach i szczelinach skalnych. Zmiany objętości soli prowadzą do rozpadu skały.

Wietrzenie solne

Rodzaj wietrzenia mechanicznego. Zachodzi w warunkach częstych wahań temperatury w okolicach 0°C, kiedy woda wypełniająca pory i szczeliny skalne wielokrotnie zamarza i rozmarza. Podczas zamarzania woda zwiększa objętość, co prowadzi do rozpadu skały.

Wietrzenie mrozowe (zamróz)

Rumowisko skalne, które powstało na skutek wietrzenia mrozowego w klimacie peryglacjalnym.

Gołoborze

Rozkład skał polegający na zmianie ich składu chemicznego pod wpływem wody i rozpuszczonych w niej związków chemicznych (np. dwutlenku węgla i tlenu). Może zachodzić m.in. na skutek rozpuszczania, utleniania, uwadniania, uwęglanowienia lub hydrolizy.

Wietrzenie chemiczne

Rozpad lub rozkład skał w wyniku działania organizmów (np. roślin i zwierząt).

Wietrzenie biologiczne

Przemieszczanie się materiału skalnego pod wpływem siły ciężkości. Do ruchów masowych należą obrywanie, odpadanie, osuwanie, spełzywanie i spływanie.

Ruchy masowe

Proces rozkładu chemicznego skał lub ich rozpadu na mniejsze fragmenty.

Wietrzenie

Zagłębienie, którym na obszarze o rzeźbie krasowej wody spływają pod powierzchnię ziemi.

Ponor

Źródło, którym na obszarze o rzeźbie krasowej wody podziemne wypływają na powierzchnię.

Wywierzysko

Naciek w jaskini krasowej w kształcie sopla lub iglicy zwisający ze stropu jaskini

Stalaktyt

Naciek w jaskini krasowej w kształcie sopla lub iglicy tworzący się na dnie jaskini.

Stalagmit

Naciek w jaskini krasowej w kształcie kolumny powstały z połączenia stalaktytu i stalagmitu.

Stalagnat (kolumna skalna)

Stalaktyty w jaskini krasowej mające postać długich, cienkich i pustych rurek.

Makarony

Nacieki zwisające ze stropu jaskini krasowej. Wyglądem przypominają cienkie zasłony.

Draperie

Zagłębienie na dnie jaskini krasowej, często wypełnione wodą.

Misa martwicowa

Kuliste formy, które powstają w misach martwicowych wypełnionych wodą na skutek odkładania się kolejnych warstw węglanu wapnia wokół mineralnego ziarna.

Perły jaskiniowe

Osady występujące na dnie jaskini. Czasem wypełniają jaskinię aż po strop.

Namuliska

Rozpuszczanie skał przez wodę przy udziale dwutlenku węgla. Krasowieniu ulegają głównie skały węglanowe (np. wapienie), siarczanowe (np. gips) i chlorkowe (np. sól kamienna). Krasowienie jest formą wietrzenia chemicznego.

Procesy krasowe (krasowienie)

Okrągłe zagłębienie terenu powstałe w wyniku intensywnego rozpuszczania skał na powierzchni lub zapadnięcia się podziemnej pustki krasowej.

Lejek krasowy

Duże obniżenie powstałe w wyniku połączenia kilku lejków krasowych.

Uwał

Wapienne wzniesienie o stromych zboczach, wznoszące się ponad powierzchnię zrównaną przez procesy krasowe.

Ostaniec krasowy (mogot)

Naprzemianległe bruzdy, które powstają na skutek działania wody spływającej po lekko nachylonej wapiennej powierzchni

Żłobki krasowe

Grzbiety rozdzielające żłobki krasowe.

Żebra krasowe

Rozległa, płaskodenna kotlina krasowa otoczona stromymi ścianami wapiennymi. Powstaje wskutek niemal całkowitego zniszczenia skał przez procesy krasowe.

Polje

Poszerzanie się koryta rzecznego w wyniku podmywania i niszczenia brzegów rzeki.

Erozja boczna

Fragment koryta rzeki w kształcie łuku. Powstaje w wyniku erozji bocznej, gdy materiał skalny jest wymywany z jednego brzegu i osadzany na drugim, przy którym woda ma mniejszą prędkość.

Meander (zakole rzeczne)

Jezioro w dolinie rzecznej powstałe na skutek odcięcia meandru od głównego koryta rzeki.

Starorzecze

Osady zgromadzone na dnie rzeki oraz przy jej brzegach.

Aluwia

Podłużna, piaszczysta płycizna tworząca się w miejscach, w których nurt rzeki jest wolniejszy.

Mielizna

Mielizna, która podczas niskiego stanu wód wystaje nad powierzchnię wody.

Łacha

Bardzo żyzna gleba powstała na skutek osadzania się aluwiów na terasach zalewowych podczas wezbrań rzeki.

Mada

Rodzaj ujścia rzecznego, w którym osady nanoszone przez rzekę stanowią przeszkodę dla napływającej wody, co powoduje, że rzeka rozgałęzia się na kilku odnóg.

Delta

Rodzaj ujścia rzecznego w kształcie lejka. Tworzy się w miejscu, gdzie dno zbiornika wodnego, do którego uchodzi rzeka, stromo opada, a silne pływy lub prądy przybrzeżne zabierają nanoszony przez rzekę materiał.

Estuarium

Spłukiwanie zwietrzeliny z powierzchni gruntu przez wody opadowe.

Ablacja deszczowa

Część doliny rzecznej obejmująca koryto rzeki i terasy zalewowe.

Łożysko rzeki

Materiał skalny transportowany przez rzekę.

Rumowisko rzeczne

Głębokość, do której rzeki mogą niszczyć podłoże i pogłębiać swoje doliny. Za ogólną bazę erozyjną przyjmuje się poziom morza, jednak lokalnie mogą nią być przeszkody (np. zapora) lub poziom ujścia do innej rzeki.

Baza erozyjna

Pogłębianie koryta rzecznego przez materiał transportowany przez rzekę. Ten proces zachodzi najintensywniej w górnym biegu rzeki.

Erozja wgłębna

Dolina rzeki powstała w wyniku erozji wgłębnej w górnym biegu rzeki. Ma wąskie dno i strome zbocza.

Dolina V-kształtna

Zagłębienie wyżłobione przez rumowisko rzeczne obracane wskutek ruchu wirowego wody.

Kocioł eworsyjny

Fragment doliny rzecznej o wąskim dnie i stromych zboczach. Powstaje w miejscu, w którym rzeka pokonuje przeszkodę na swej drodze (np. pasmo górskie).

Przełom rzeczny

Fragment skały wygładzony i zaokrąglony przez płynącą wodę.

Otoczak

Podcinanie od dołu progu skalnego w dolinie rzeki, skutkujące oberwaniem się jego górnej części i cofnięciem się całego progu. Erozja wsteczna zachodzi również u źródła. Woda wypływająca z otworu powiększa go, w wyniku czego źródło się cofa.

Erozja wsteczna

Przejęcie wód rzeki o mniejszej sile erozyjnej przez rzekę o większej sile erozyjnej. Ten proces następuje w wyniku cofania się źródła rzeki o większej sile erozyjnej.

Kaptaż

Element doliny rzecznej, którym płynie woda.

Koryto rzeki

Płaski fragment doliny rzecznej znajdujący się po jednej lub po obu stronach koryta, na który rozlewa się woda występująca z brzegów w czasie wysokich stanów rzeki

Terasa zalewowa

Płaska część doliny rzecznej znajdująca się powyżej terasy zalewowej. Powstaje z dawnej terasy zalewowej w wyniku dalszego wcinania się rzeki w podłoże.

Terasa nadzalewowa

Krajobraz powstały w wyniku działalności lądolodu. Występujące w nim formy polodowcowe uległy obniżeniu i wyrównaniu.

Krajobraz staroglacjalny

Szeroka dolina biegnąca równolegle do czoła lądolodu, wyżłobiona przez wody wypływające z topniejącego lądolodu oraz wody rzek płynących przed jego czołem.

Pradolina

Rozległy i płaski stożek napływowy zbudowany ze żwirów i piasków, powstały na przedpolu lądolodu.

Sandr

Piaszczysto-żwirowy pagórek o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów i długości do kilkuset metrów. Kemy tworzyły się w otwartych szczelinach lodowcowych podczas postoju lądolodu lub gdy rozpadał się on na pojedyncze bryły lodowcowe.

Kem

Długi, wąski i kręty wał zbudowany z piasków i żwirów osadzonych przez wody płynące pod lodem w szczelinie lub tunelu lodowcowym.

Oz

Niewielkie wzgórze o obłym kształcie zbudowane z gliny, piasków i żwirów. Występują w grupach – tworzą pola drumlinowe.

Drumlin

Dolina o przekroju w kształcie litery U, która powstała na skutek pogłębiania i poszerzania doliny rzecznej (V-kształtnej) w procesach detrakcji i egzaracji.

Dolina U-kształtna

Nieckowate zagłębienie, które powstało w obrębie pola firnowego i jest otoczone z trzech stron stromymi ścianami skalnymi. Obecnie część kotłów polodowcowych jest wypełniona wodą i tworzy jeziora cyrkowe.

Kocioł polodowcowy (cyrk, kar)

Wygładzony pagórek, który ma jeden stok łagodny (od strony nasuwania się lodowca), a drugi – stromy. Powstaje w wyniku detersji skał o różnej odporności na erozję.

Baraniec (muton)

Dolina znajdująca się nad doliną główną (U-kształtną), zakończona wyraźnym progiem.

Dolina zawieszona

Bruzdy powstałe w wyniku zarysowania powierzchni skał odłamkami skalnymi wtopionymi w dno przemieszczającego się lodowca.

Rysy lodowcowe

Materiał skalny transportowany przez lodowiec. Pochodzi z niszczenia podłoża lub z wietrzenia stoków otaczających lodowiec.

Morena

Płaska lub falista powierzchnia zbudowana z osadów, które wytopiły się podczas wycofywania się lodowca lub lądolodu, tworząca obecnie rozległe równiny lub wysoczyzny morenowe.

Morena denna

Wał osadów morenowych biegnący środkiem dawnej zlodowaconej doliny. Tworzy się z połączenia wałów moren bocznych dwóch jęzorów lodowcowych.

Morena środkowa

Wał osadów morenowych biegnący wzdłuż zboczy dolin, powstały wskutek wytapiania się materiału skalnego na bokach jęzora lodowcowego.

Morena boczna

Wał zbudowany z materiału skalnego wytapiającego się z lodu, usypany przed czołem lodowca lub lądolodu podczas jego postoju.

Morena czołowa

Długie, wąskie zagłębienie o stromych zboczach i niewyrównanym dnie, wyrzeźbione w skałach podłoża przez wody płynące pod lądolodem.

Rynna podlodowcowa

Duży głaz występujący w obrębie moreny przyniesiony przez lądolód z odległych terenów.

Głaz narzutowy (eratyk)

Obniżenie powstałe w wyniku długiego zalegania brył martwego lodu. Obecnie wiele zagłębień wytopiskowych jest wypełnionych wodą – tworzą oczka polodowcowe.

Zagłębienie wytopiskowe

Krajobraz powstały w wyniku działalności lądolodu. Formy polodowcowe są w nim wyraźne i dobrze zachowane.

Krajobraz młodoglacjalny

Wszelkie procesy związane z działalnością lodowców, m.in. niszczenie podłoża, transport materiału oraz jego akumulacja.

Procesy glacjalne

Rodzaj erozji lodowcowej polegający na żłobieniu podłoża na skutek zdzierania materiału skalnego przez czoło nasuwającego się lodowca.

Egzaracja

Rodzaj erozji lodowcowej polegający na wyrywaniu z podłoża okruchów lub bloków skalnych i włączaniu ich w przemieszczający się lodowiec.

Detrakcja

Rodzaj erozji lodowcowej polegający na wygładzaniu i polerowaniu podłoża skalnego przez fragmenty skalne znajdujące się w dolnej części przemieszczającej się masy lodowej.

Detersja (abrazja lodowcowa)

Formy terenu powstałe w wyniku budującej lub niszczącej działalności lądolodu.

Formy glacjalne

Formy terenu powstałe w wyniku budującej lub niszczącej działalności wód pochodzących z topniejącego lądolodu.

Formy fluwioglacjalne

Oszlifowane powierzchnie skał powstałe w procesach egzaracji i detersji.

Wygłady lodowcowe

Rozległe zagłębienia terenu powstałe w wyniku wywiewania dużych ilości piasku i pyłu na obszarach pozbawionych roślinności.

Misy deflacyjne

Pokrywa złożona z większych fragmentów skalnych: żwirów, kamieni i głazów, powstała wskutek wywiewania drobniejszego materiału (piasku i pyłu).

Bruk deflacyjny

Pagórki o stromych stokach, które powstały wskutek nierównomiernego wywiewania piasków lub pyłów.

Ostańce deflacyjne

Głazy i okruchy skalne o ściętych i wypolerowanych powierzchniach, z wyraźnie zaznaczonymi krawędziami (graniami). Powstają wskutek szlifowania skał piaskiem niesionym przez wiatr.

Graniaki wiatrowe

Pojedyncze skałki o kształcie zbliżonym do grzyba (podcięte przy podstawie i rozszerzające się ku górze). Powstają w wyniku silniejszego niszczenia ich dolnych części.

Grzyby skalne

Wąskie i podłużne zagłębienia oddzielone od siebie ostrymi grzbietami skalnymi zwanymi jardangami.

Bruzdy korazyjne

Drobne piaszczyste grzbiety o wysokości kilku centymetrów, ułożone prostopadle do kierunku wiatru.

Ripplemarki (zmarszczki eoliczne)

Pustynia piaszczysta.

Erg

Pustynia żwirowa.

Serir

Pustynia kamienista.

Hamada

Niszczenie (polerowanie, rysowanie, ścieranie, drążenie) skał przez twarde ziarna mineralne unoszone przez wiatr.

Korazja

Wywiewanie drobnych cząstek mineralnych (np. pyłów i piasków) z powierzchni zbudowanych z luźnych skał

Deflacja

Niszcząca działalność wiatru. Obejmuje deflację i korazję.

Erozja eoliczna

Wymywanie cząstek mineralnych pod powierzchnią ziemi przez wody opadowe.

Sufozja

Ruch cząstek mineralnych i organicznych spowodowany wiatrem. Następuje wtedy, gdy materiał skalny jest toczony po podłożu.

Pełzanie

Ruch cząstek mineralnych i organicznych spowodowany wiatrem. Następuje wtedy, gdy materiał skalny odrywa się na chwilę od podłoża.

Saltacja (skakanie)

Ruch cząstek mineralnych i organicznych spowodowany wiatrem. Następuje wtedy, gdy materiał skalny utrzymuje się w powietrzu przez dłuższy czas.

Suspensja

Piaszczyste wzniesienie usypane przez wiatr. Dowietrzne stoki wydm są łagodnie nachylone, a zawietrzne – strome.

Wydma

Wydma w kształcie sierpa, której ramiona są zwrócone zgodnie z kierunkiem wiania wiatru i poruszają się szybciej niż jej środkowa część. Barchany powstają na obszarach pustynnych pozbawionych roślinności.

Barchan

Wydma w kształcie sierpa, której ramiona, unieruchomione przez roślinność lub zespolone wilgocią, poruszają się wolniej niż jej środkowa część i są zwrócone w przeciwną stronę do kierunku wiania wiatru.

Wydma paraboliczna

Kształtowanie powierzchni Ziemi wskutek erozyjnej, transportującej i akumulacyjnej działalności wiatru.

Procesy eoliczne

Wybrzeże utworzone wskutek zalewania przez morze (w czasie przypływów) wylotów dolin rzecznych, a następnie (w czasie odpływów) budowania przez nanosy rzeczne wału (mierzei) odcinającego ujście rzeki od morza.

Wybrzeże limanowe

Wybrzeże porośnięte roślinnością przystosowaną do życia w słonej wodzie oraz do okresowych zmian poziomu wody. Charakterystyczną cechą tej roślinności jest wykształcenie korzeni podporowych zatrzymujących osady, co umożliwia przyrastanie wybrzeża.

Wybrzeże namorzynowe (mangrowe)

Wybrzeże porośnięte roślinnością słonolubną, powstające na równinnych fragmentach brzegu okresowo zalewanego przez pływy.

Słone bagna

Wybrzeże utworzone w wyniku rozwoju koralowców w ciepłych wodach strefy międzyzwrotnikowej.

Wybrzeże koralowe

Pierścienie raf koralowych, które pozostają na powierzchni wody po zapadnięciu się niewielkich wysp wulkanicznych.

Atole

Wybrzeże utworzone w wyniku zalania dolin górskich biegnących równolegle do linii brzegowej. Charakterystyczne dla nich są ciągi wydłużonych wysp równoległych do linii brzegowej.

Wybrzeże dalmatyńskie

Wybrzeże, które powstało w wyniku zalania przez morze dolin polodowcowych. Charakterystyczne dla nich są fiordy, czyli głębokie, kręte i wąskie zatoki wcinające się nawet kilkadziesiąt kilometrów w głąb lądu.

Wybrzeże fiordowe

Wybrzeże powstałe na obszarach o niewielkich pływach na skutek odcinania zatoki od otwartego morza przez mierzeję.

Wybrzeże zalewowo-mierzejowe

Wybrzeże powstałe wskutek zalania przez morze dolin górskich o przebiegu prostopadłym do linii brzegowej. W wyniku tego procesu szczyty gór stały się wyspami, a doliny – wcinającymi się głęboko w ląd zatokami.

Wybrzeże riasowe

Wybrzeże utworzone w wyniku zalania przez morze obszaru polodowcowego z wygładzonymi wzniesieniami. Charakterystyczne dla nich są liczne, niezbyt wysokie i skaliste wysepki.

Wybrzeże szkierowe (szerowe)

Mierzeja, która łączy się z lądem tylko jednym końcem.

Kosa

Stożek napływowy utworzony w wyniku akumulacji materiału nanoszonego przez wody, które podczas cofek przelewają się przez mierzeję lub lido w stronę zalewu albo laguny

Delta wsteczna

Wpychanie wody morskiej przez silny wiatr w górę dolin rzecznych. Cofka podnosi poziom wody w rzekach i może powodować powodzie.

Cofka

Płaski, piaszczysty, żwirowy lub kamienisty odcinek wybrzeża. Powstaje tam, gdzie fale wyrzucają na brzeg więcej materiału, niż są go później w stanie zabrać.

Plaża

Wzniesienie zbudowane z piasków i żwirów gromadzących się na plaży w końcowym miejscu zasięgu fal.

Wał brzegowy

Wał usypany na plaży przez fale morskie, wyznaczający ich maksymalny zasięg podczas sztormu.

Wał burzowy

Długi, równoległy do brzegu piaszczysty i nietrwały wał, który powstaje w miejscu, gdzie powracające fale zderzają się z falami kierującymi się w stronę brzegu.

Rewa

Piaszczysty wał wystający niekiedy ponad poziom morza. Powstaje, gdy fale załamują się daleko od brzegu i osadzają tam niesiony materiał.

Lido

Część morza między lido a wybrzeżem.

Laguna

Wybrzeże, które powstało na skutek odcięcia części wody od reszty morza przez tworzące się równolegle do wybrzeża lido. Ten typ wybrzeża powstaje na obszarach o dużej amplitudzie pływów.

Wybrzeże lagunowe

Niszczenie wysokiego brzegu morza przez fale.

Abrazja

Strome, często pionowe i cofające się urwisko nadbrzeżne.

Klif (faleza)

Zagłębienie u podstawy klifu powstałe w wyniku erozyjnej działalności fal morskich.

Nisza abrazyjna

Piaszczysty wał odcinający wody zatoki od pełnego morza. Powstaje w wyniku akumulacyjnej działalności prądów przybrzeżnych.

Mierzeja

era paleozoiczna

kambr ordowik sylur dewon karbon perm

era mezozoiczna

trias jura kreda

era kenozoiczna

paleogen neogen czwartorzęd

skały powstałe przez rozkruszanie się starszych skał, a następnie nagromadzenie ich okruchów w wyniku działania określonego czynnika zewnętrznego (np. wody, wiatru, lodowca)

piaski

skała, która powstała jako efekt zlodowacenia

glina zwałowa

skały powstające w środowisku wodnym

wapienie margle mułowce dolomity

skała, która świadczy o rozwoju bujnej roślinności, a następnie o jej rozkładzie

węgiel brunatny

skały, który są wynikiem scementowania piasku za pomocą spoiwa

piaskowce

skały, powstałe jako efekt działalności wulkanicznej

bazalty łupki