Dramat – odmiany, elementy strukturalne, kategorie estetyczne

akt

część utworu dramatycznego, która obejmuje względnie samodzielny etap akcji, zwykle zamknięty zdarzeniem ważnym dla jej późniejszego biegu

decorum

zasada stosowności, wyznaczająca normy właściwego zharmonizowania poszczególnych elementów dzieła literackiego: odpowiedniość jego stylu (słownictwa, składni, wiersza) wobec treści, sytuacji odbiorcy oraz wyznaczników dramatu

dialog

podstawowa i niezależna forma wypowiedzi w dramacie; słowny składnik scenicznej akcji; wymiana zdań między co najmniej dwiema postaciami

didaskalia

tekst poboczny, czyli instrukcje dotyczące realizacji scenicznej dzieła pochodzące od autora dramatu lub reżysera; tekst ów zawiera też charakterystyki bohaterów, informacje o miejscu akcji, układzie przestrzeni itp.

drama

utwór sceniczny, który nie odpowiada regułom klasycystycznej tragedii i komedii; stosowano go w Polsce w oświeceniu i na początku XIX w.

dramat

jeden z trzech głównych (obok liryki i epiki) rodzajów literackich, traktowany często jako gatunek sztuki syntetycznej, wielotworzywowej – zarówno literackiej, jak i teatralnej

dramat groteskowy

gatunek dramatu uprawiany zwłaszcza w obrębie teatru absurdu; fabuła rozwija się przez sytuacje absurdalne (ale niemające charakteru fantastycznego); postaci cechuje groteskowość; często stosowane są chwyty czarnego humoru, pure nonsensu i parodii

dramat romantyczny

gatunek dramatu odrzucający normy dramaturgii klasycystycznej; utwory te odznaczały się eklektyzmem – swobodnie łączono w nich elementy dramatyczne z epickimi i poetyckimi, realizm z fantastyką, sceny zbiorowe z fragmentami lirycznymi, tragizm z komizmem, wzniosłość z groteską itd.

eksodos

u Arystotelesa końcowa pieśń chóru w tragedii

ekspozycja

sytuacja przedstawiona w punkcie wyjścia fabuły dramatycznej; wprowadza odbiorcę w świat postaci, konflikt i problematykę utworu

epeisodion

część tragedii, w której występują bohaterowie

epilog

ostatnia partia utworu; zawarte są w niej informacje o późniejszych losach postaci (już po zakończeniu się zdarzeń fabularnych)

intryga

zawikłanie fabuły: przebiegłe i skryte działania postaci skierowane przeciw innym postaciom – mające postawić je w kłopotliwej sytuacji, pokrzyżować ich plany, wprowadzić je w błąd itd.; wywołuje lub potęguje konflikt, przez co ukierunkowuje bieg akcji

jednoaktówka

utwór dramatyczny w jednym akcie, zwykle komedia o zwartej fabule i wyraźnie zarysowanych postaciach

komedia

gatunek dramatu, do którego należą utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji, zamkniętej pomyślnym rozwiązaniem; operuje środkami komizmu słownego, postaci i sytuacji

konflikt

napięcie pomiędzy przeciwstawnymi usiłowaniami różnych postaci; uruchamia i podtrzymuje akcję

monodram

utwór dramatyczny, w którym występuje tylko jeden monologujący bohater, wypowiedź swoją zwracający do publiczności teatralnej, jakiegoś domniemanego audytorium lub do konkretnej osoby nieobecnej na scenie

monolog

nieprzerwana wypowiedź jednej osoby, będąca formalnie i znaczeniowo samodzielną całością

odsłona

część utworu dramatycznego obejmująca taki odcinek akcji, który rozgrywa się w określonej przestrzeni scenicznej; zmiana dekoracji wyznacza kolejne odsłony w obrębie aktu

parodos

w teorii Arystotelesa składnik kompozycyjny tragedii; pieśń wykonywana przez chór; przedstawia historię poprzedzającą akcję

prolog

składnik kompozycyjny tragedii, który znajduje się na początku utworu i wprowadza w jego tematykę

stasimon

u Arystotelesa część tragedii, w której chór wykonuje pieśń

tekst główny (polilog)

zbiór wszystkich wypowiedzi postaci występujących w danym utworze dramatycznym, zarówno dialogów, jak i monologów

tragedia

gatunek dramatu obejmujący utwory, w których siłą napędową akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami bohatera a wyższymi wartościami; bohater tragedii jest z góry skazany na klęskę

tragikomedia

gatunek dramatyczny obejmujący utwory powstałe z połączenia elementów właściwych tragedii z pierwiastkami o charakterze komediowym

zasada trzech jedności

trzy podstawowe reguły dramaturgii klasycyzmu, wywiedzione z Poetyki Arystotelesa, dotyczące budowy fabularnej dramatu: -jedność miejsca (cała fabuła rozgrywa się w tej samej przestrzeni), -jedność czasu (nie dłużej niż doba), -jedność akcji (jednowątkowy układ zdarzeń)