6. Pojęcia, definicje

jedno z głównych haseł przedstawicieli pozytywizmu warszawskiego; postulowali oni wzmocnienie polskiego społeczeństwa przez harmonijną współpracę różnych jego warstw i środowisk na polu gospodarczym, kulturalnym, oświatowo-naukowym.

praca organiczna

popularna wśród pozytywistów warszawskich idea szerzenia oświaty w najuboższych warstwach społeczeństwa, podnoszenia poziomu ich życia.

praca u podstaw

Rozwijał się w opozycji do klasycyzmu i oświeceniowego racjonalizmu; jego przejawami były m.in. uznanie uczuć, natchnienia i wyobraźni za ważne źródła twórczości, zainteresowanie średniowieczem, fascynacja kulturą ludową, tradycje poezji narodowej.

preromantyzm

w tragedii antycznej część wstępna, w której jedna z postaci lub jakieś bóstwo przedstawia treść dramatu.

prolog

postawa niezgody na istnienie zła w świecie oraz buntu przeciwko boskiej instancji, która na nie zezwala. Łączy się również z wiarą w szlachetność i nieograniczone możliwości człowieka. Nazwa wywodzi się od imienia mitologicznego tytana.

prometeizm

odmiana perswazji, rozpowszechnianie jakichś poglądów, haseł politycznych, ideologicznych lub ekonomicznych, mające na celu ukształtowanie określonych, korzystnych dla siebie postaw jak największych grup ludzi.

propaganda

oficjalna wypowiedź okolicznościowa skierowana do jakiegoś zgromadzenia.

przemówienie

gatunek literatury moralistycznej; znany od starożytności utwór narracyjny, w którym nieistotne są cechy jednostkowe postaci i opisy konkretnych zdarzeń, lecz ważne są wnioski ogólne na temat uniwersalnych prawideł ludzkich losów.

przypowieść

gatunek liryczny stworzony przez autora (autorów) biblijnej Księgi: uroczysta pieśń religijna o charakterze modlitwy lub hymnu.

psalm

pogląd, według którego rozum stanowi podstawowe źródło poznania, przeciwieństwo empiryzmu uznającego, że wszelkie poznanie jest oparte na doświadczeniu zmysłowym.

racjonalizm

występujące w sztuce i literaturze różnych epok dążenie do przedstawiania rzeczywistości, a zwłaszcza człowieka, jego życia i otoczenia, w sposób zgodny z powszechnie przyjętymi wyobrażeniami o świecie.

realizm

sztuka pięknego i logicznego formułowania wypowiedzi (mowy) oraz skutecznego przekonywania. Rozwinęła się jako samodzielna dziedzina edukacji w starożytnej Grecji i Rzymie, gdzie w związku z rolą publicznych wystąpień w życiu społecznym i politycznym.

retoryka

Charakteryzujący się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją i motywami egzotycznymi; także nurt w literaturze kładący nacisk na takie wartości estetyczne, jak wdzięk i dobry gust, tematyka erotyczna

rokoko

opozycja „świętości” i „świeckości”, wykorzystywana przy rozgraniczaniu i odróżnianiu tych obszarów i dziedzin życia oraz kultury, którym nadajemy znaczenie sakralne, religijne, od innych, pozbawionych takiego nacechowania.

sacrum-profanum

Wyróżniali się umiłowaniem wolności, indywidualizmem i poczuciem wewnątrzstanowej równości, przywiązaniem do ziemiańskiej tradycji przodków i niechęcią do wszelkich obcych mód i nowinek, męstwem i bitnością.

sarmatyzm

w literaturze i sztuce utwory ośmieszające konkretne osoby, środowiska czy instytucje lub piętnujące przedstawiane ogólnie postawy, poglądy lub zachowania. Posługuje się różnymi środkami wywołującymi efekt komizmu, m.in. karykaturą, hiperbolą.

satyra

kierunek średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej charakteryzujący się dążeniem do rozumowego udowodnienia dogmatów religijnych i opieraniem się na autorytetach jako głównych źródłach poznania prawdy.

scholastyka

kierunek w filozofii, którego przedstawiciele uznają poznanie zgodne z zasadami nauk przyrodniczych za jedyny właściwy sposób badania rzeczywistości.

scjentyzm

rozwijający się w oświeceniu prąd umysłowy i literacki, którego przedstawiciele podkreślali znaczenie indywidualnego przeżycia i emocjonalnego utożsamienia się z drugim człowiekiem (czucia).

sentymentalizm

Przedstawiała miłosne perypetie i codzienne problemy mieszkańców wsi – pasterzy, rolników, myśliwych – wiodących beztroskie życie na łonie pięknej i przychylnej człowiekowi przyrody.

sielanka